ترس از آرزوهای طولانی در نهج‌البلاغه

سؤال

حضرت علی ـ(ع) ـ در نهج البلاغه خطبه چهل و دو از آرزوهای طولانی می ترسد، علت چیست و آرزوهای طولانی چیست؟

امام علی ـ(ع) ـ می فرماید: ای مردم شدیدترین خوف و هراسی که درباره شما دارم برای دو چیز است: پیروی از هوای نفس و درازی آرزوهاست، اما پیروی از هوای نفس آدمی را از برخورداری از حق باز می دارد و درازی آرزو آخرت را به فراموشی می سپارد.

برای روشن شدن بحث لازم است که فرق میان امید و آرزو دانسته شود.

امید عبارتست از خواستن مطلوبی که در آینده قابل تحقق است و چون قابل تحقق است، بالضروره مبتنی بر واقعیات و یا بر آن چه که قابل تبدیل به واقعیات است، می باشد، لذا امید آن پدیده روانی است که هر چه به واقعیات و حقائق بیشتر تکیه داشته باشد، مفیدتر و محرکتر خواهد بود، بر خلاف آرزو که با امثال این جملات «ای کاش چنین باشد» ابراز می گردد.

آرزو عبارتست از نوعی خواستن که خواسته شده فعلاً تحققی ندارد، و از عوامل و عللی که ممکن است آن خواسته شده را در آینده تحقق بخشد اثری و نشانی وجود ندارد.

با توجه به مطلب بالا می توان علت فوق امام علی ـ(ع) ـ را از آرزوهای طولانی در مطالب ذیل جستجو کرد:

۱. از بین رفتن عقل: امام علی ـ(ع) ـ می فرماید: بدانید ای بندگان خدا! آرزو، عقل را زائل می کند؛ باعث غفلت می شود و حسرت را به بار می آورد چرا که آرزو غرور است.

۲. افتادن در فساد: امام صادق ـ(ع) ـ می فرماید: فساد ظاهری فرد از فساد باطنی او خبر می دهد، هر کس باطنش را اصلاح کند، خداوند ظاهر او را اصلاح می کند، هر کس در سرّ و تنهائی از خدا بترسد، خدا سرّ او را آشکار نمی سازد. عظیم ترین فساد اینست که بنده راضی به غفلت از خدا شود، و این رضایت به غفلت از آرزوهای طولانی و حرص و تکبر متولد می شود. توجه داشته باشیم، ائمه ـ(ع) ـ در هر حال خواستار هدایت و راهنمای انسان ها هستند و جاهایی را که انسان از آن ها خطر می بیند را به انسان گوشزد و یاد آوری می کنند.

۳. عدم تحصیل علم: امام صادق ـ(ع) ـ : آرزو های طولانی باعث می شود که انسان در انجام افعال خیر و طلب و تحصیل علم کوتاهی کند و انجام این امور را به تأخیر اندازد.

۴. فراموشی مرگ: یحیی بن عقیل می گوید: امام علی ـ(ع) ـ در مورد آرزوهای طولانی چنین می فرماید: آرزوهای طولانی باعث می شود تا خود گمان نماید که در این دنیا تا ابد باقی خواهد ماند، در این مدت شیطان به او غالب شده و مرگ و آخرت را از ذهن و فکر او می برد و انسان نیز توجه و نظر به تحصیل آخرت نمی کند. شایسته نیست مسلمان واقعی خود را در چنین مهلکاتی بیندازد.

۵. فراموشی آخرت: پیامبر اعظم(ص) می فرماید: همانا من برای امتم از دو چیز می ترسم یکی هوای نفس و دیگری آرزوهای طولانی است، پس هوای نفس انسان را از دیدن و انجام حق باز می دارد، اما آرزوهای طولانی آخرت را از یاد انسان می برد و باعث دوزخی شدن انسان می شود.

۶. تسلط شیطان: امیر المؤمنین ـ(ع) ـ آرزو را سلطه شیاطین بر قلوب غافلین از خدا می داند.

به همین جهت است که انسان در حال آرزوهای دور و دراز مجبور است انرژي های مغزي خود را در ساختن تصنعی علل و عوامل و جا به جا کردن و حذف و انتخاب نامعقول واقعیات مستهلک نماید. در صورتی که این نیروها و انرژی های مستهلک شده ممکن است آرمان های بسیار مفیدتر، ضروری تر از آن خواسته های آرزوئی را تحقق بخشد.

نتیجه تباه کننده دیگری را که آرزوهای دور و دراز در بر دارد همانست که موجب ناپدید شدن آخرت و سرای ابدیت و لقاء الله از افق روح آدمی می باشد. این همان خطر بزرگيست که سر راه حیات هدف دار انسان ها را می گیرد. و از حرکت در مسیر تکاملی «حیات معقول» باز می دارد.

۷. مورد توبیخ قرآن: خداوند در قرآن کریم می فرماید: چه بسا کسانی که کفر ورزیدند، دوست می دارند که ای کاش مسلمان بودند، آن ها را به حال خود واگذار، بخورند و از متاع دنیا برخوردار شوند و آرزو، آنان را بخود مشغول بدارد، بزودی خواهند فهمید.

۸. حب دنیا: زمانی که فرد با دنیا و شهوت ها و لذاتش و ... انس گرفت بر قلب خود سخت می بیند که از آن ها دوری کند، در این حال قلب مانع از فکر کردن در مرگ می شود، آن یاد مرگی که باعث دور شدن از این گونه شهوات وخواستنی ها است.

۹. حب مال و ثروت: انسان که تنها در صدد جمع کردن مال و ثروت باشد از ذکر خدا غافل می شود، نسبت به فقرا و مستمندان بخیل می شود، دچار خود بینی و تکبر می شود که همه این صفات نشانه انسان بی ایمان است.

حاصل سخن این که حضرت علی ـ(ع) ـ از آرزویی خوف داشت که ثمره آن تباهی دین و کمال انسانیت بود و همواره توصیه به ترک آرزو های طولانی می نمود.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱ـ ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، محمد تقی جعفری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶، ج۶.

۲ـ جهاد با نفس، شیخ حر عاملي، ترجمه استاد مظاهری.

۳ـ امام علی در آینه اندیشه ها، اداره روابط عمومی کل، چاپ اول، ۱۳۷۹.

۴ـ ترجمه و شرح نهج البلاغه، فیض الاسلام.