سؤال

چهارقل چه آثاری دارد؟

تأثیرات چارقل

معرفی

چارْقُل، یا چهارقل، عنوان ۴ سورهٔ کافرون، اخلاص، فلق و ناس که با فعل امر «قُل: بگو» آغاز می‌شوند: کافرون (۱۰۹) با «قُلْ یا اَیُّها الکافِرونَ»، اخلاص (۱۱۲) با «قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ»، فلق (۱۱۳) با «قُلْ اَعوذُ بِرَبِّ الفَلَقِ» و ناس (۱۱۴) با «قُلْ اَعوذُ بِرَبِّ النّاسِ». افزون بر این ۴ سوره، سورهٔ جن (۷۲) نیز با فعل امر «قل» آغاز می‌شود، اما در کتب تفسیر و حدیث و حتی در باورهای مردم این سوره همراه با چارقل نیامده است.

افزون بر چارقل، به این سوره‌ها «ذاتُ القَلاقِل» هم می‌گویند.[۱]

آثار گفته‌شده درباره چهارقل

 
چهارقل به خط نسخ اثر مهرناز قربانپور

در روایتی از فرد سال‌خورده‌ای آمده است که از سن هفت‌سالگی پیش عمویم زندگی می‌کردم. روزی عمویم پیش پیامبر(ص) آمد و گفت: یا رسول‌الله! حِرزی (دعایی برای حفظ جان و دفع چشم‌زخم) به من تعلیم کن که به فرزند برادرم بیاموزم. پیامبر(ص) در پاسخ، «ذات القلاقل» یعنی سوره‌های کافرون، اخلاص، فلق و ناس را به او یاد می‌دهد (راوندی، ۸۵).

در باب فضایل قرائت این ۴ سوره به‌طور هم‌زمان روایتهای اندکی وجود دارد، ازجمله روایتی که از جُبَیر مُطعِم نقل شده است که در آن پیامبر خطاب به جبیر می‌فرماید: «ای جبیر، اگر می‌خواهی در سفر نسبت به همراهانت موفق‌تر باشی، سوره‌های کافرون، اخلاص، فلق، ناس (چارقل) و نصر را بخوان و در ابتدای هر سوره <بسم اللّٰه الرحمٰن الرحیم> را بخوان» (ابوالفتوح، ۱۹ / ۴۳۳؛ طبرسی، ۱۶ / ۱۴۴۳؛ سیوطی، ۵ / ۴۰۶؛ تفسیر …، ۲۷ / ۳۸۱–۳۸۲).

چارقل در فرهنگ باورها و معتقدات مردم مناطق مختلف ایران جایگاهی ویژه دارد. قرائت چارقل یا حک آن بر ظروف و اشیاء، قدرت شرزدایی و باطل‌السحری یا رمانندگی دارد. همچنین از چارقل برای برآوردن حاجات و آسانی سختیها و رفع بیماریها نیز استفاده می‌شود.[۲]

تیتر

از پیری سال‌خورده، نقل شده است که برای پدرش، فرزندی نمی‌مانْد و خداوند، مرا در پیری به او داد و از تولّد من، خوش‌حال شد؛ امّا هفت ساله بودم که پدرم مُرد و عمویم سرپرستم شد. وی، روزی مرا خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله برد و گفت: ای پیامبر خدا! این، برادرزاده من است و پدرش مُرده است. پس به من تعویذی بیاموز که او را با آن، حفظ کنم. پیامبر ص فرمود: «با سوره‌های با «قُلْ» آغاز شده، پیرمرد سال‌خورده گفت: تا به امروز، خود را با اینها تعویذ می‌کنم. نه داغِ فرزندی دیده‌ام، نه صدمه مالی خورده‌ام، نه بیمار شده‌ام، نه فقیر گشته‌ام، و سنّم به این‌جا رسیده است که می‌بینید.[۳]

چهار قل: چهار سوره پایان قرآن که با کلمه قل آغاز می‌شود. نام سوره‌ها (فاتحة الکتاب، بقره، آل عمران، نساء، تا آخر) توقیفی یعنی به تعیین رسول اللّه(ص) بوده است.[۴]

خواندن چهارقل در ماه‌های رجب و شعبان و رمضان و نمازهای آن هم سفارش شده است و آثار آن را بخشش گناهان گفته‌اند.[۵]

آیت‌الله بهجت ، برای فرزندان و نوه‌های خود هنگامی که قصد خارج شدن از خانه را داشتند چهارقل را می‌خواندند و به آنها سفارش می‌کردند که آیت‌الکرسی و چهارقل بخوانند. همچنین در پاسخ به کسانی که برای محفوظ ماندن از جن و برطرف‌شدن ترس کودکان درخواست دستورالعمل داشتند، توصیه می‌کردند: « مُعَوِّذَتَیْن(سوره‌های فلق و ناس) زیاد بخوانید، چهار قل(سوره‌های کافرون، توحید، فلق و ناس) را وقت خواب زیاد بخوانید».[۶]

تیتر

چارقل، عنوانی‌ برای‌ چهار سوره کافرون‌، اخلاص‌، فَلَق‌ و ناس‌. چارقل‌، مخفف‌ چهارقل‌، به‌ چهار سوره‌ از قرآن‌ کریم‌ که‌ با فعل‌ امر «قل‌» آغاز می‌شوند، اشاره‌ دارد که‌ عبارت‌اند از: کافرون‌: «قل‌ یا ایهاالکافرون‌»، اخلاص‌: «قل‌ هو اللّه‌ احد»، فلق‌: «قل‌ اعوذ برب‌الفلق‌» و ناس‌: «قل‌ اعوذ برب‌الناس‌». هر چند در قرآن‌ کریم‌ سوره جن‌ نیز با قل‌ آغاز می‌شود (رجوع کنید به جن‌: 1)، ولی‌ فقط‌ این‌ چهار سوره کوتاه‌ را در شمار این‌ عنوان‌ گنجانده‌اند. از این‌ چهار سوره‌ بانامهای‌ سُوَرقل‌ (رامیار، ص‌ 597)، قَلاقِل‌ و ذات‌ القلاقِل‌ نیز یاد شده‌ است‌. در یک‌ حدیث‌ نبوی‌، مشهور به‌ حدیث‌ ذات‌القلاقل‌، برای‌ تعویذ * و در امان‌ ماندن‌ خود و فرزند و مال‌ از آسیب‌، خواندن‌ این‌ چهار سوره‌ توصیه‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به قطب‌ راوندی‌، ص‌ 85؛ مجلسی‌، ج‌ 51، ص‌ 260، ج‌ 89، ص‌ 341؛ برای‌ نسخه‌ای‌ از روایت‌ این‌ حدیث‌ رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌ 6، ص‌ 376).خواندن‌ این‌ چهار سوره‌ برای‌ تعویذ در مناسبتهای‌ مختلف‌، از قدیم‌الایام‌ تاکنون‌ در میان‌ فارسی‌زبانان‌ رایج‌ بوده‌ و در متون‌ نظم‌ و نثر گاهی‌ این‌ تعبیر به‌کار رفته‌ است‌ (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به سنایی‌، ص‌ 404، 567؛ جامی‌، ج‌ 2، ص‌ 494؛ نظیری‌، ص‌ 317؛ آل‌احمد، ص‌ 19؛ کتیرائی‌، ص‌ 46). هرچند در حوزه فضائل‌القرآن‌*و خواص‌ قرآن‌ *هیچ‌گونه‌ خواص، ثواب‌ یا فضیلتی‌ برای‌ قرائت‌ این‌ چهار سوره‌ باهم‌ ذکر نشده‌ اما در برخی‌ احادیث‌ خواندن‌ سوره‌های‌ اخلاص‌، فلق‌ و ناس‌ به‌ همراه‌ سوره حمد (حویزی‌، ج‌ 5، ص‌ 705) یا آیهالکرسی‌ (همان‌، ج‌ 5، ص‌ 702) و این‌ چهار سوره‌ به‌ همراه‌ سوره نصر (طبرسی‌، ج‌10، ص‌ 839؛ ابوالفتوح‌ رازی‌، ج‌20، ص‌ 433؛ سیوطی‌، ج‌ 8، ص‌600) به‌ عنوان‌ حرز *و ذکر و تعویذ توصیه‌ شده‌ است‌.

علاوه‌ بر این‌، در برخی‌ نمازها، مانند نماز شب‌ و نمازهای‌ مستحب‌ در شبهای‌ ماه‌ رجب‌، خواندن‌ این‌ چهار سوره‌ سفارش‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به خطیب‌ شربینی‌، ج‌ 1، ص‌ 221؛ حرّعاملی‌، ج‌ 8، ص‌ 92؛ دمیاطی‌، ج‌ 1، ص‌ 290).گفتنی‌ است‌ که‌ ابن‌سینا در تفسیری‌ با نام‌ تفسیرالقلاقل‌ به‌ تفسیر سه‌ سوره‌ از چارقل‌ (سوره‌های‌ اخلاص‌، فلق‌ و ناس‌) پرداخته‌ است‌.[۷]

تیتر

جام باطل سحر، جامی است که سوره‌های قرآنی کافرون، اخلاص، فلق و ناس (اصطلاحاً چهار قُل)، آیةالکرسی (بقره / ۲ / ۲۵۵) و آیات دیگر تغویذ و باطل سحر بر روی آن کنده‌اند[۸]

منابع

  1. سمیه متقی، «چارقل»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳،
  2. سمیه متقی، «چارقل»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳،
  3. محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، مترجم: شیخی، حمیدرضا، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۱۳۳.
  4. خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، ص۱۶.
  5. قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، اسوه، ج۱، ص۱۳۸.
  6. «عکس‌نوشت خواص چهارقل»، مرکز تنظیم و نشر آثار حضرت آیت‌الله بهجت، ۱۴ دی ۱۴۰۱، بازدید: ۱۷ آذر ۱۴۰۲.
  7. محمدعلی لسانی فشارکی، «چارقل»، ج۱۱، ذیل مدخل. دانشنامه جهان اسلام، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش،
  8. بلوکباشی، علی، «باطل سحر»،‌ دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ذیل مدخل.