اختلاف فقهی شیعه و اهل‌سنت در مورد آیه الی المرافق

سؤال

اختلاف فقهی شیعه بین فقهای و اهل تسنّن را در مورد آیه إلی المرافق (من المرافق) در قرآن کریم مفصلاً شرح دهید؟

آیه ششم از سورهٔ مبارکهٔ مائده، به آیهٔ «وضوء» معروف است. در قسمتی از این آیه به شستن دست‌ها در هنگام وضوء اشاره شده و آمده است: ﴿... و ایدیکم الی المرافق…﴾ در کتب لغت و ادبیات عرب، برای «إلی» معانی زیادی ذکر شده است. فقهای شیعه شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب می‌دانند؛ اما فقهای اهل تسنن می‌گویند فرقی نمی‌کند که دست از بالا به پایین شسته شود یا از پایین به بالا، اگرچه شستن دست از پایین به بالا را بهتر می‌دانند.

شرح اختلاف

در مورد معنای «إلی» در آیهٔ شریفه، بعضی از غیر اهل علم در بین شیعیان، با این گمان که «إلی» در زبان عربی فقط یک معنی و یک مورد استعمال دارد، می‌گویند: «إلی» به معنای «به سوی انتهای یک چیز (اعم از زمان و مکان)» است پس معنای آیه این می‌شود: «دست‌هایتان را به سوی آرنج‌هایتان بشویید» و نتیجه می‌گیرند: «طبق بیان قرآن کریم، باید دست‌ها را از انگشتان به سوی آرنج‌ها شست» در نتیجه می‌گویند: «علماء و مراجع در مورد وضو کاملاً خلاف قرآن عمل کرده و فتوا می‌دهند. در عوض سنی‌ها که دست‌هایشان را از پایین به بالا می‌شویند مطابق آیهٔ کریمهٔ قرآن عمل می‌نمایند و…» در حالی که فتوای علمای اهل تسنن نیز این نیست، زیرا پیروان مذاهب (حنفی، مالکی، شافعی، و حنبلی) معتقدند «شستن دست‌ها واجب است چه از بالا به پایین و چه از پایین به بالا اگرچه شستن از پایین (از انگشتان) به بالا (به سوی آرنج‌ها) بهتر می‌باشد» و همانگونه که دیدید آنان نیز از این آیه اینگونه برداشت ننموده‌اند که شستن دست از پایین به بالا واجب است؛ بلکه تنها بهتر بودن این عمل را بیان داشته‌اند و خود در عمل چنین می‌کنند.

بیان آیه وضو

در آیهٔ شریفه کلمهٔ «أیدیکم» آمده است و از نظر لغوی «ید» (دست) شامل کتف، بازو، آرنج، ساعد، مچ، کف دست و انگشتان می‌شود و از آنجا که در وضو، شستن همهٔ این قسمت‌ها لازم نمی‌باشد، لذا خداوند تبارک و تعالی با عبارت «إلی المرافق» دست را محدود به قسمتی که شامل انگشتان تا آرنج می‌شود مشخص نموده است تا کسی گمان نبرد که طبق آیهٔ شریفه که می‌فرماید «دست‌هایتان را بشویید» باید کتف را نیز بشوید؛ و همین موضوع را فقهای شیعه این‌گونه توضیح داده‌اند که کلمه «إلی» در آیهٔ شریفه، بیان کننده حدّ و غایت «مغسول» است نه کیفیت «غَسل». پس در این آیه، شارع مقدس بنا داشته است تا محدودهٔ مشخصی از دست که از انگشتان تا آرنج می‌باشد را برای شستن تعیین فرماید نه آنکه کیفیت شستن را که از پایین به بالا یا از بالا به پایین باشد بیان دارد.

رد شستن دست‌ها از پایین به بالا

از خود آیه نمی‌توان وجوب شستن دست‌ها را از بالا به پایین یا به عکس استفاده نمود؛ حتی فقهای اهل تسنن هم از این آیه وجوب شستن دست‌ها از پایین به بالا را استنباط نکرده‌اند. لذا فقهای شیعه با توجه به روایات، شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب دانسته‌اند که در این زمینه روایات فراوانی در کتب حدیثی وجود دارد و عموماً، هم وجوب شستنِ از بالا به پایینِ صورت و هم شستنِ از بالا به پایینِ دست‌ها را بیان می‌کنند.

علاوه بر روایات و سنّت معصومین(ع)، عادتاً و عرفاً نیز هنگامی که انسان به‌طور طبیعی تصمیم می‌گیرد بدنش یا صورتش یا دستش یا هر چیز دیگری را بشوید، از بالا به پایین شروع به شستن می‌نماید؛ و معمولاً کسی آب را از پایین به بالا نمی‌ریزد و از پایین به سوی بالا اقدام به شستن نمی‌کند. مضافاً بر این که، تسالم و اجماع قطعیِ امامیّه نیز بر وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین، وجود دارد.