مختار ثقفی

سؤال

معرفی

مختار ثقفی یکی از شخصیت‌های مهم تاریخ اسلام و از رهبران بزرگ قیام‌های شیعی است. او در قرن اول هجری زندگی می‌کرد و بیشتر به دلیل قیامش برای گرفتن انتقام خون امام حسین (ع) و یارانش در کربلا شناخته می‌شود. مختار در سال ۶۹ هجری (حدود ۶۸۹ میلادی) در شهر کوفه قیام کرد و هدف اصلی او این بود که انتقام خون امام حسین (ع) را از کسانی که در کربلا ظلم کرده و ایشان را شهید کرده بودند، بگیرد.

مختار ثقفی، که در اصل نام او مختار بن ابی عبیده ثقفی بود، از خاندان‌های معروف و با نفوذ قبیله ثقف بود و در دوران جوانی از افراد پرنفوذ در کوفه به شمار می‌رفت. او با توجه به سابقه‌اش در نزدیکی به اهل بیت (ع)، به‌ویژه امام علی (ع) و امام حسین (ع)، در بین مردم جایگاه خاصی داشت. بعد از حادثه‌ی عاشورا و شهادت امام حسین (ع)، مختار با هدف گرفتن انتقام از قاتلان امام حسین (ع) قیام کرد و توانست گروه‌هایی از یاران امام حسین (ع) را گرد هم آورد.

قیام مختار پس از چندین نبرد موفقیت‌آمیز علیه کسانی که در قتل امام حسین (ع) نقش داشتند، به نتیجه رسید و مختار توانست در مدت کوتاهی در برخی مناطق مانند کوفه، قدرت را به‌دست گیرد و دشمنان را سرکوب کند. این قیام، علاوه بر تأکید بر مسئله عدالت و انتقام از ظالمان، تأثیرات زیادی بر تاریخ شیعه گذاشت.

زندگی‌نامه و دوران جوانی

مختار بن ابی عبید ثقفی در سال ۱ هجری (۶۲۲ میلادی) در شهر طائف از قبیله بنی‌ثقیف زاده شد. پدرش، ابو عبید ثقفی، از جنگجویان معروف عرب بود. مختار در دوران جوانی زیر نظر خانواده‌اش آموزش دید و از نظر فکری و نظامی رشد یافت. او شخصیتی باهوش، شجاع و مؤمن به اهل بیت بود و بعدها توانست توجه برخی از بزرگان شیعه را جلب کند. در طول دوران جوانی مختار، به خاطر خاندان و تربیتش، با اصول نظامی آشنا شد و همین تربیت به او در هنگام قیام کمک کرد. پس از واقعه کربلا، مختار تصمیم گرفت انتقام خون امام حسین (ع) و یارانش را بگیرد که این مسئله به قیام او انجامید.

واقعه کربلا و حمایت از اهل بیت

مختار ثقفی از شیعیان و دوستداران اهل بیت بود و به خاطر عشق به امام علی (ع) و خاندان او، همواره در صف حامیان آنان قرار داشت. پس از واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش، مختار شدیداً از این حادثه دل‌خون شد. او در ابتدا در کوفه در زندان بود و پس از آزادی، تصمیم گرفت انتقام خون امام حسین (ع) و یارانش را بگیرد. این انگیزه، منجر به قیام او شد که با شعار "یالثارات الحسین" (ای خون‌خواهان حسین) همراه بود. مختار بسیاری از قاتلان واقعه کربلا را به سزای اعمالشان رساند و بدین ترتیب، محبوبیت زیادی بین شیعیان به دست آورد. این بخش نقش مهمی در تاریخ شیعه دارد؛ چرا که قیام مختار تأثیر زیادی بر طرفداران اهل بیت داشت و به نوعی یک عدالت‌خواهی برای شهیدان کربلا به شمار می‌رفت. بسیاری از شیعیان او را به عنوان قهرمان عدالت‌طلب می‌شناختند.

قیام مختار ثقفی

قیام مختار ثقفی یکی از برجسته‌ترین نهضت‌های عدالت‌خواهانه در تاریخ اسلام پس از واقعه کربلاست. این قیام در واکنش به ظلم حاکم بر کوفه و نقش برجسته کوفیان در به شهادت رساندن امام حسین (ع) و یارانش شکل گرفت. مختار که از بزرگان شیعیان کوفه بود و ارتباطی نزدیک با اهل بیت (ع) داشت، پس از شنیدن واقعه کربلا و وقایع آن دچار غم و خشم فراوانی شد. او در زندان به سر می‌برد، اما پس از آزادی از زندان، با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی زمان و محبوبیت خود در میان مردم، به فکر قیامی برای انتقام خون امام حسین (ع) افتاد.

علت‌ها و اهداف قیام

هدف اصلی مختار، عدالت‌خواهی و انتقام خون امام حسین (ع) بود. او معتقد بود که کسانی که در شهادت امام و یارانش نقش داشتند، باید به سزای اعمال خود برسند. شعار قیام مختار، "یالثارات الحسین" به معنی "ای خون‌خواهان حسین"، نشانگر تعهد او به خون‌خواهی بود. مختار همچنین بر این باور بود که باید یک حکومت عادل و پیرو اهل بیت (ع) تشکیل دهد و از این رو، پس از به دست گرفتن قدرت در کوفه، تلاش کرد تا حکومتی منطبق با اصول اسلامی و عدالت‌خواهانه به وجود آورد.

حمایت‌‌ها و دشمنان قیام

مختار با حمایت جمعی از شیعیان کوفه توانست قدرت خود را تثبیت کند. برخی از چهره‌های برجسته شیعه، از جمله ابراهیم بن مالک اشتر، به او پیوستند و در مسیر قیام یاری‌اش کردند. این اتحاد میان شیعیان، به ویژه کسانی که به دنبال قصاص قاتلان کربلا بودند، سبب شد که مختار بتواند عده زیادی از مردم کوفه را با خود همراه کند. با این حال، او با دشمنان قدرتمندی نیز روبه‌ر و بود. از مهم‌ترین دشمنان مختار، زبیریان به رهبری عبدالله بن زبیر بودند که در آن زمان قدرت بالایی در حجاز داشتند و به شدت نگران افزایش نفوذ مختار در عراق بودند. آنها نگران بودند که نفوذ مختار و پیام‌های او باعث تضعیف قدرت و کنترل‌شان بر مناطق اسلامی شود.

نتیجه قیام

قیام مختار در نهایت به دلیل فشارهای خارجی و ضعف نظامی در مقابل حملات زبیریان به پایان رسید، و خود مختار نیز به شهادت رسید. با این حال، این قیام تأثیر عمیقی بر تاریخ شیعه گذاشت و باعث شد که شیعیان برای اولین بار با تجربه‌ای از حکومت‌داری و عدالت‌خواهی روبه‌رو شوند. همچنین، این قیام باعث تقویت هویت شیعه و افزایش اعتماد به نفس پیروان اهل بیت شد. قیام مختار نشان داد که با اتحاد و فداکاری می‌توان در برابر ظلم و بی‌عدالتی ایستاد، حتی اگر نتیجه نهایی به پیروزی ختم نشود.

اقدامات پس از قیام

پس از به دست گرفتن قدرت در کوفه، مختار ثقفی تلاش کرد حکومتی با اصول عدالت‌خواهی و پیروی از آموزه‌های اهل بیت (ع) پایه‌ریزی کند. او در این مدت به دنبال شناسایی و مجازات افرادی بود که در واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش نقش داشتند. مختار در طی قیام خود با مدیریت هوشمندانه و شجاعت نظامی توانست کوفه را از تسلط دشمنان اهل بیت خارج کرده و به یک پایگاه امن برای شیعیان تبدیل کند. او گروه‌های مسلحی تشکیل داد و با بسیج شیعیان، توانست افرادی را که در واقعه کربلا نقش داشتند، دستگیر کند و به سزای اعمالشان برساند.

برخی اقدامات مهم مختار

• قصاص قاتلان کربلا: مختار با شعار «یالثارات الحسین» و وعده قصاص قاتلان کربلا، عملیات‌های متعددی را برای دستگیری و مجازات افرادی مانند عمر بن سعد و شمر بن ذی‌الجوشن ترتیب داد. این اقدامات باعث شد تا مختار در میان شیعیان و محبان اهل بیت، قهرمان عدالت‌طلبی شناخته شود و محبوبیت زیادی کسب کند.
• تشکیل حکومت مبتنی بر اصول شیعی: مختار برای اولین بار حکومتی در کوفه تشکیل داد که بر مبنای پیروی از اهل بیت بود. او قوانین و دستوراتی وضع کرد که سعی داشت عدالت و انصاف را برای مردم برقرار کند. این حرکت تأثیر مهمی بر تاریخ تشیع گذاشت و باعث شد تا پیروان اهل بیت احساس کنند که می‌توانند حکومتی براساس آموزه‌های خود داشته باشند.
• تقویت جایگاه شیعیان در عراق: مختار با تأسیس حکومت در کوفه، شیعیان عراق را در برابر زبیریان و بنی‌امیه تقویت کرد. او پایگاه‌هایی را در مناطق مختلف عراق به وجود آورد که به شیعیان و پیروان اهل بیت امکان می‌داد در امنیت زندگی کنند و از نفوذ دشمنان مصون باشند. این اقدامات باعث شد که تشیع به عنوان یک مکتب فکری و سیاسی قدرت و ثبات بیشتری پیدا کند.

آثار و پیامدهای قیام

قیام مختار و اقدامات او اثرات مهمی بر تاریخ شیعه و اسلام گذاشت:

• تحکیم هویت شیعی: اقدامات مختار در خون‌خواهی از قاتلان کربلا باعث شد تا هویت شیعی قوی‌تر شود. شیعیان برای اولین بار شاهد بودند که یک حکومت مستقل با محوریت اهل بیت و شیعیان در عراق به وجود آمده است.
• الهام‌بخش قیام‌های آینده: قیام مختار به عنوان الگوی عدالت‌خواهی و مبارزه با ظلم شناخته شد و الهام‌بخش سایر قیام‌ها و جنبش‌های شیعی در طول تاریخ گردید.
• تقویت روحیه انتقام‌خواهی و عدالت‌طلبی در میان شیعیان: مختار به عنوان نماد عدالت و انتقام‌خواهی شناخته شد و قیام او باعث تقویت روحیه حق‌طلبی و حمایت از مظلومین در میان شیعیان شد.

درگذشت

مختار ثقفی در نهایت پس از چند سال حکمرانی و انجام اقدامات گسترده در راستای خون‌خواهی از قاتلان کربلا و تقویت شیعیان، در سال ۶۷ هجری قمری به دست دشمنانش به شهادت رسید. مختار در آن زمان به شدت مورد تهدید از سوی زبیریان قرار داشت، چرا که عبدالله بن زبیر که مدعی خلافت بود، نمی‌توانست وجود یک حکومت مستقل و طرفدار اهل بیت در کوفه را تحمل کند.

مصعب بن زبیر، برادر عبدالله بن زبیر، فرماندهی لشکری بزرگ را برای سرکوب قیام مختار و فتح کوفه بر عهده گرفت. مصعب با تاکتیک‌های نظامی پیچیده و جمع‌آوری نیروهای متعدد به سوی کوفه لشکر کشید. در نبردی که بین سپاهیان مختار و نیروهای مصعب درگرفت، مختار و تعداد زیادی از یارانش به شهادت رسیدند. گفته می‌شود که مختار در نبردی که در قصر کوفه رخ داد، با تمام شجاعت از خود دفاع کرد اما در نهایت مغلوب سپاه مصعب بن زبیر شد. مصعب پس از پیروزی در کوفه، سر مختار را از بدن جدا کرده و به عنوان نماد پیروزی خود برای عبدالله بن زبیر فرستاد. بدین ترتیب، زندگی مختار که به عنوان قهرمانی عدالت‌خواه و خون‌خواه در تاریخ تشیع شناخته می‌شود، به پایان رسید.