شرح اصول کافی (کتاب)

سؤال

درباره شرح اصول کافی اثر ملاصدرا توضیح دهید.

شرح اصول کافی اثر ملاصدرا که به شیوه ای عرفانی احادیث کتاب اصول کافی را شرح داده است.

شرح اصول کافی
اطلاعات کتاب
نویسنده	ملاصدرا
تاریخ نگارش	قرن یازدهم هجری قمری
موضوع	تفسیر روایات کتاب اصول کافی
زبان	عربی
به تصحیح	محمد خواجوی
اطلاعات نشر
محل نشر	تهران

معرفی

شرح اصول کافی یکی از آثار دینی اصلی ملاصدرا استو به شیوه ای عرفانی در باب اکثر مضامین اساسی تشیع بحث می‌کند. و شاید مهمترین تفسیری است که تاکنون بر این کتاب نوشته شده است. اگرچه این کتاب اثری حجیم است اما هرگز کامل نشد؛ زیرا شرح این متن تنها تا فصل یازدهم کتاب الحج می‌رسد و بحث به‌طور ناگهانی در وسط یک دستاورد مهم قطع می‌شود.

این کتاب توسط محمد خواجوی در سال ۱۳۶۶ش چاپ شد.

تفسیر صدرا بر این کتاب به او در میان فقهای اسلامی و علمای حدیث جایگاه خاصی بخشیده است.

شرح ملّا صدرا، در کنار دو شرح دیگر، یعنی شرح علّامه مجلسی، معروف به مرآة العقول، و شرح ملّا صالح مازندرانی، معروف به شرح اُصول الکافی، از جمله مهم‌ترین شرح‌های نوشته شده بر کتاب الکافی است. ملّا صدرا، در مقدّمه شرح خود، به بیان ارزش و جایگاه حدیث در میان مسلمانان پرداخته و احادیث الکافی را بهترین احادیث نقل شده از ائمّه علیهم السلام دانسته است. همچنین احادیث این کتاب را صدف‌های دریای حکمت و عرفان دانسته است که وی، عمر خود را صرف تفکّر و تأمّل بر اسرار و معانی آنها کرده؛ ولی به دلیل قصور فکر برخی همعصران خود، نتوانسته این جواهرات را به دیگران، عرضه کند.

نویسنده

صدرالدین محمد شیرازی(۹۷۹–۱۰۵۰ق) مشهور به ملاصدرا، فیلسوف، عارف و بنیانگذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه است که به عنوان سومین مکتب مهم فلسفی در جهان اسلام به‌شمار می‌رود. او نظام فلسفی خود را در مهمترین کتاب خود الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة معروف به اسفار تبیین کرد.

جایگاه و محتوا

«شرح اصول کافی»، ژرف‌ترین و عمیق‌ترین شرحی است که به قلم حکیم متألّه و فیلسوف ربّانی، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، تدوین یافته است. اهتمام شارح به جایگاه متن در شرح روایات، به بلندای افق اندیشهٔ وی در زمینهٔ دانش حدیث اشاره دارد. ملاصدرا آنچه از مایه‌ها و ابزار علم در اختیار داشته است برای نقد درونی و بیرونی احادیث به‌کار می‌بندد. او با گردآوری قواعد مرتبط با مباحث ادبی اعم از لغت، اشتقاق، صرف، نحو و علوم بلاغی در فهم ظاهر احادیث کوشیده و با دقت و درایتی مثال‌زدنی در نقد احادیث و شرح و تفسیر آن‌ها به ویژه احادیث غریب و مشکل، سعی وافری مبذول داشته است. به گونه‌ای که تحقیقات وی پیرامون مباحث ادبی، به اثر ماندگار او جایگاهی والا بخشیده است و تسلط وی را در تبیین نکته‌های ادبی و جستارهای بلاغی نمایان می‌کند.

ژرفای دانش و عمق نگاه ملّاصدرا در زمینه دانش‌های حدیثی، اعم از فقه الحدیث، رجال الحدیث و مصطلحات حدیث نیز شگفت‌آور است. با آن که از این شخصیت نامدار در موضوع شرح روایات، بر حسب اطلاع نگارنده، اثری جز شرح اُصول الکافی به یادگار نمانده، اما همین اثر برای قضاوت درباره دانش حدیثی ملّاصدرا از هر جهت کافی است. در عظمت جایگاه این اثر گرانسنگ و بلندای اندیشه‌های حدیثی صدرالمتألهین همین بس که جامع معقول و منقول، مرحوم علّامه شعرانی در حاشیه خود بر شرح ملّاصالح مازندرانی بر اصول الکافی آنجا که به آخرین حدیثی می‌رسد که ملّاصدرا توفیق شرح آن را داشته است چنین نوشته است: این حدیث، آخرین حدیثی است که صدرالمتألهین شیرازی رحمه الله در اصول الکافی توفیق شرح آن را یافته است. او در این شرح، نوآوری داشته و در تبیین گفتار ائمه علیهم السلام درباره توحید و مسائل اصولی، مباحث برهانی را آورده، نه ادلّه خطابی برای اقناع عوام… و آن که در شرح پیشگام است، بر سایر شارحان برتری دارد؛ چه، تمام آنچه در شرح‌های بعدی آمده، یا از لفظ و عین عبارت و محتوای شرح ملّاصدرا برگرفته اند، یا تنها از معنا و محتوای آن برگرفته و از مطالعه آن شرح، الهام گرفته و مطالبی نزدیک به آن را گفته‌اند. و هیچ‌کس از شارحان پس از این حدیث که شرح تحقیقی ملّاصدرا در آن پایان یافته، شرح ژرف و تحقیقی به سان شرح احادیث پیشین ارائه نکرده‌اند، مگر یاد کرد رخدادهای تاریخی یا تفاسیر لفظی یا به مناسبت نقل یک مطلب.

انتخاب کتاب الکافی ظاهراً بدان دلیل بوده که او این کتاب را بهترین اثر در این موضوع می‌دانسته است؛ زیرا در تمجید از این کتاب چنین آورده است: بهترین احادیث گردآوری شده و گرانبهاترین گفتار گوهر بار که از سوی ائمه علیهم السلام برای ما نقل و روایت شده… روایات کتاب الکافی است که ثقه الاسلام کلینی آن را گردآوری کرده است.

ملّاصدرا برخلاف علّامه مجلسی که متن روایت را در بالای هر صفحه نقل کرده و شرح آن را در پایین صفحه آورده ـ، شرح و تفسیر احادیث را در متن کتاب، پس از نقل متن روایات، جای داده است. او، در ابتدا، سند روایت را به نقل از الکافی ارائه می‌کند و پس از ذکر نام هر راوی، به صورت مزجی، به بحث‌های رجالی درباره وثاقت یا ضعف او پرداخته، آن گاه متن روایت را نقل کرده و در پی آن، روایت را از جهت لغوی و مدلولی شرح داده است. از این جهت، شرح ملّاصدرا به شرح ملّاصالح مازندرانی نزدیک است.

امتیازاتی که می‌توان برای این کتاب برشمرد، به شرح ذیل است:. ارائه بحث‌های مبسوط و دقیق رجالی. یادکرد دانش‌های حدیثی. شرح و بسط کامل روایات. توجه به دیدگاه‌های مختلف. ابهام زدایی. برداشت‌های دقیق.

تیتر

شرح أصول الکافی، شامل: کتاب العقل، کتاب فضل العلم، کتاب التوحید و… تا باب یازدهم (کتاب الحجّة) از «اصول کافی» و جمعاً شامل شرح ۵۰۳ حدیث ^۲ است. این کتاب در سال ۱۲۸۲ق، در یک جلد رحلی چاپ سنگی سپس در سه جلد وزیری چاپ حروفی شده است. چاپ دوم آن از حدیث ۳۴۳ تا ۴۲۶ را ندارد.

شرح أصول الکافی که در سال ۱۰۴۴ق، نوشته شده است. ^۲ سال وفات ملاّصدرا ۱۰۵۰ق، است؛ بنابراین، مسلّم است که (شرح أصول الکافی), آخرین اثر یا از آخرین آثار ملاّصدراست که آن را در اواخر عمر، یعنی در ۶۵سالگی تألیف کرده و نسبت به دو کتاب عظیم دیگر او ((تفسیر) و (اسفار)), مؤخّر است.

ملاّصدرا برای شرح احادیث اهل بیت(ع), «کافی» را انتخاب کرده است. او در دیباچه (شرح أصول الکافی) می‌گوید: بهترین احادیث و گفتارهایی که از اهل بیت(ع) برای ما روایت شده و درخشنده‌ترین سخنانی که چون مرواریدِ به هم پیوسته از آنان برای ما نقل شده، … احادیث کتاب «کافی»، تألیف امین الاسلام و ثقة الأنام، شیخ عالم، کامل مجتهد، بارع فاخر، محمد بن یعقوب کلینی ـ أعلی اللّه قدره وأنار فی السماء بدره ـ است.

ملاّصدرا در «شرح أصول الکافی»، سند احادیث را هم مورد بررسی قرارداده و از کتابهای رجالی زیر، نام برده و از آنها استفاده کرده است: «رجال» و «فهرست» شیخ طوسی، «رجال» کشّی، «رجال» نجاشی، «التحریر الطاووسی»، «خلاصة الأقوال» علاّمه حلّی، حاشیه شهید ثانی بر «خلاصة الأقوال»، حاشیه شیخ محمد بر حاشیه شهید، «نقد الرجال» تفرشی و «رجال وسیط» استرآبادی. ^۱ امّا به نظر می‌رسد که ملاّصدرا فقط به دو کتاب اخیر رجوع می‌کرده و از بقیه کتابها توسط این دو کتابْ استفاده کرده است. ^۲ واضح است که صدرالمتألهین در علم رجال، فوق‌العاده نبوده و از نسخه خطّی «شرح أصول الکافی» به خطّ مؤلف، بر می‌آید که در آغاز، تصمیم بررسی رجال سند احادیث را نداشته؛ زیرا بحثهای مربوط به سند، در حاشیه نسخه اضافه شده است. ^۳ البته ملاّصدرا در چند جا در بحثهای رجالی، اظهار نظر و داوری هم کرده است.

در عظمت و ارجمندی این شرح، کافی است که بدانیم امام خمینی (ره) در دو کتاب بسیار گرانقدر خود: «اربعین» و «شرح حدیث جنود عقل و جهل»، متأثر از «شرح أصول الکافی ملاصدرا بوده است.