سید حسن صدر
سید حسن صدر (۱۲۷۲-۱۳۵۴ق) فقیه، اصولی، محدث و از مراجع تقلید شیعی، مشهور به محدث کاظمینی بود. ایشان کارهای فوق‌العاده ای در زمینه علوم دینی بر جای گذاشتند و با تربیت شاگردان بزرگی همچون: علامه محمدجواد بلاغی، میزا حبیب‌الله رشتی، شیخ مرتضی آل‌یاسین کاظمی و بسیاری دیگر؛ وی از عالمان دینی بسیاری اجازه روایت دریافت کرد. کتاب تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام با موضوع «نقش شیعیان در تاسیس علوم اسلامی» مشهورترین اثر اوست.
ولادت
سید حسن صدر جمعه، ۲۹ رمضان سال ۱۲۷۲ق در کاظمین به‌دنیا آمد. پدرش سید هادی صدر از علمای دوران خود بود. صدر روز پنج شنبه، ۱۱ ربیع‌الاول ۱۳۵۴ق درگذشت و در یکی از حجره‌های صحن حرم کاظمین در کنار پدرش به‌خاک سپرده شد. به مناسبت درگذشت او، از سوی سید ابوالحسن اصفهانی سه روز عزای عمومی اعلام شد.[۱]
مراحل تحصیل
سید حسن صدر که در خانواده‌ای فقیر، اما با تقوا رشد کرده بود. به سفارش پدر، شروع به تحصیل علم نمود. پدرش استادانی فرزانه برای فرزندش انتخاب کرد. هنوز پانزده سالش نشده بود که علم صرف و نحو و بیان و معانی و بدیع را کاملاً فرا گرفت. سپس علم منطق را فراگرفت. همت بلند و تلاش فراوان سید حسن و نظارت همیشگی پدر در ادامه تحصیل وی باعث شد که در هجده سالگی فقه و اصول را از بزرگ‌ترین استادان کاظمین، که پدرش نیز یکی از آنان بود، فرا گیرد.
اقامت در نجف
سید حسن صدر به امر پدر، به نجف اشرف مهاجرت نمود تا هر چه بیشتر از علوم و معارف الهی بهره‌مند گردد. وی هفده سال در حوزه علمیه نجف، حکمت، کلام، فقه، اصول و سایر علوم اسلامی را فرا گرفت. و در فقه و اصول مجتهد شد.
مهاجرت به سامرا
آیت الله العظمی سید محمد حسن شیرازی در سال ۱۲۹۱ هـ . ق. از نجف به سامرا هجرت کرد. عده بسیاری از شاگردان او نیز به آن جا مهاجرت کردند. سید حسن صدر نیز در سال ۱۲۹۷ هـ . ق. برای بهره بردن از محضر مرجع بزرگ شیعه، به سامرا مهاجرت نمود و مدت هفده سال در آن اقامت کرد. وی ضمن استفاده از درس آیت الله شیرازی، خود نیز به تدریس پرداخت. بیان شیوا و گیرایش توجه همه را به وی جلب کرد. مرجع شیعیان نیز ارادت و عنایت خاصی نسبت به وی ابراز می‌داشت. دو سال از رحلت آیت الله سید محمد حسن شیرازی گذشته بود که ـ در سال ۱۳۱۴ هـ . ق. ـ سید حسن صدر همراه پسر عمویش، سید اسماعیل صدر به زادگاهش کاظمین بازگشت.[۲]
اساتید
سید حسن صدر علم صرف و نحو را از علامه باقر بن محمد حسن آل یاسین و علامه سید باقر بن الحیدر (متوفا: ۱۲۹۰ هـ . ق.) و همچنین علم معانی و بیان و بدیع را از شیخ علامه عطار و علم منطق را از شیخ محمد بن الحاج کاظم و میرزا باقر سلماسی فرا گرفت.
او حکمت و کلام را از پدرش، شیخ محمد باقر شکی، شیخ محمد تقی بایکانی؛ شیخ عبدالنبی نوری طبرسی و محمد تقی گلپایگانی (متوفی: ۱۲۹۳ هـ . ق.) فراگرفت.
فقه و اصول را نیز از پدرش، عبدالحسین بن نعمة الطریحی (متوفا: ۱۲۹۵ هـ . ق.) و میرزای شیرازی؛ اخلاق را از ملاحسینقلی همدانی و علوم غریبه را نزد شیخ عبدالحسین هندی یاد گرفتند.[۳]
استادان وی، همگی از بزرگان حوزه بودند، امّا به عنوان نمونه، به زندگی دو استادش اشاره می‌شود:
- میرزای شیرازی: وی در نیمه جمال الاول سال ۱۲۳۰ هـ . ق. در اصفهان دیده به دنیا گشود. وی تحصیلاتش را از اصفهان آغاز کرد. در سال ۱۲۹۵ هـ . ق. در ۲۹ سالگی عازم نجف اشرف شد. و پس از سال‌ها تحصیل، از صاحب جواهر گواهی اجتهاد مطلق گرفت. مرجعیت شیعه بعد از شیخ مرتضی انصاری به او سپرده شد. وی فقیهی با درایت بود که قاطعانه در مقابل نقشه‌های شوم استکبار ایستاد و نقشه‌های آنان را نقش بر آب کرد. وی در سال ۱۳۱۲ هـ . ق. در سامرا درگذشت.[۴]
- ملا حسینقلی همدانی: او سال‌ها از محضر شیخ انصاری استفاده کرد. وی فقهی آراسته به اخلاق دینی و حکیم و عارفی بریده از دنیا بود. او در تهذیب نفس بسیار کوشید و از مقام و ریاست دوری گزید. هر روز صبح در خانه‌اش اخلاق و عرفان درس می‌داد. بسیاری از تشنگان حقیقت در درس او شرکت می‌کردند. او نماز جماعت را درخانه‌اش به پا می‌داشت. وی در سال ۱۳۱۱ هـ . ق. که برای زیارت قبر سید الشهداء ـ علیه السلام ـ به کربلا رفته بود، به دیار باقی شتافت و در حجرة چهارم، در صحن شریف به خاک سپرده شد.[۵]
شاگردان
علامه محمد جواد بلاغی (متوفا: ۱۳۱۳ هـ. ش) [۶]، شیخ مرتضی آل یاسین کاظمی و بسیاری از فرزانگان جزو شاگردان سید حسن صدر بودند. سید حسن صدر از کارشناسان علم حدیث بود و به همین سبب، به محدث کاظمینی مشهور بود.
کسانی که وی از آنها حدیث نقل کرده است، دو گروه‌اند:
- گروه اول: کسانی هستند که بدون اجازه کتبی از آنان حدیث نقل می‌کرد، که عبارتند از: میرزا حسن شیرازی (متوفا: ۱۳۱۲ هـ . ق.) میرزا حبیب الله رشتی (متوفا: ۱۳۱۳ هـ . ق.)، محمد حسن بن هاشم کاظمی (متوفا: ۱۳۰۸ هـ . ق.) محمد ایروانی (متوفا: ۱۳۰۶ هـ . ق.)، محمد حسن آل یاسین کاظمی و سید هادی صدر (متوفا: ۱۳۱۶ هـ . ق.).
- گروه دوم، عالمانی که به او اجازه کتبی برای نقل حدیث داده‌اند، که عبارتند از: شیخ ملا علی بن خلیل رازی (متوفا: ۱۲۹۷ ه.ق.) سید مهدی قزوینی حلی، میرزا محمدهاشم بن زین‌العابدین اصفهانی (متوفا: ۱۳۱۸ ه.ق.)
سید حسن صدر محدث بزرگی بود. او به عدة زیادی اجازة کتبی نقل حدیث داده است که به نام برخی اشاره می‌شود:
- آیت الله شیخ محمد حسین غروی اصفهانی (متوفا: ۱۳۲۱ هـ. ش)
- علامه سردار کابلی (متوفا: ۱۳۳۱ هـ. ش)
- سید شرف الدین عاملی (متوفا: ۱۳۳۷ هـ. ش)
- شیخ آقا بزرگ تهرانی (متوفا: ۱۳۴۸ هـ. ش)
- شیخ عباس قمی (متوفا: ۱۳۱۹ هـ. ش)
- آیت الله ابوالحسن اصفهانی (متوفا: ۱۳۲۵ هـ. ش)
- شیخ هادی آل کاشف الغطاء
- ابوالحسن نقوی، سید رضا هندی
- میرزا محمدعلی اردوبادی نجفی (متوفا: ۱۳۸۰ هـ . ق)
- میرزا هادی خراسانی
- شیخ آقا رضا اصفهانی (متوفا: ۱۳۲۲ هـ . ق).[۷](نویسنده کتاب نقد فلسفه).
در عرصه فرهنگ
آیت الله سید حسن صدر در عرفه فرهنگ، کارهای بی‌نظیری را انجام داده و در تمام عمرش نشان دهنده‌ی این بود که فردی دغدغه‌مند و غیرت مند برای اسلام است. نمونه های زیادی در این باره وجود دارد که برای مثال، چند مورد ذکر می‌شود:
- جرجی زیدان، تاریخ نویس معروف (متوفا: ۱۹۱۴ م) در کتاب (تاریخ آداب اللغة العربیه) که در چهار جلد منتشر شد، نوشت: «شیعه طایفه‌ای کوچک بود که آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد.» وقتی این خبر به سید حسن صدر رسید، با شیخ آقا بزرگ تهرانی و محمد حسین کاشف الغطاء هم پیمان شد تا به معرفی شیعه بپردازد. علامه سید حسن صدر درباره فعالیت‌های علمی شیعه و نقش آنان در تأسیس و تکمیل علوم اسلامی تحقیق کرد و کتاب معروف خود را به نام تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، تألیف کرد، که در سال ۱۳۷۰ هـ . ق در ۴۴۵ صفحه به چاپ رسید. شیخ آقا بزرگ تهرانی با تألیف الذریعة الی تصانیف الشیعه در ۲۹ جلد به معرفی آثار و تألیفات شیعه در علوم مختلف پرداخت. علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء نیز نقدی بر تاریخ آداب اللغة العربیه نوشت.[۸]
- فعالیت‌های فرهنگی وهابیت روز به روز گسترش می‌یافت. علامه سید حسن صدر برای دفع این فتنه، کتابی تحت عنوان «رسالة الشریفه فی الردّ علی فتاوی الوهابین» نگاشت.[۹]
- کتابخانه‌ای ماندگار، علامه سید حسن صدر علاقة بسیار شدیدی به خرید و جمع‌آوری کتاب داشت. این علاقه به قدری شدید بود که برای خرید یک کتاب از هزینه‌های ضروری زندگی چشم پوشی می‌کرد. وی کتاب‌های قدیمی و خطی را جمع آروی می‌کرد و اگر کتابی بدون نام مؤلف بود، آن قدر تحقیق و تفحص می‌کرد تا نویسنده را بشناسد. اکنون کتابخانه‌اش شامل بیش از ۱۰۰۰ جلد کتاب نفیس است.[۱۰]
- نویسندة پرتلاش، علامه سید شرف الدین می‌گوید: من از آیت الله سید حسن صدر شنیدم که وی در ایام جوانی شبها را معمولا برای مطالعه بیدار بود و در روز، خواب قبل یا بعد از ظهر را نمی‌شناخته، خودم نیز مشاهده کردم او در سال‌های پیری، شب و روز در کتابخانه اش قلم به دست راست و کاغذ در دست چپ، مشغول تحقیق و تألیف بود. به جرأت می‌گویم که آن بزرگوار یک چهارم عمرش را خوابید و باقی عمرش را بیدار بود؛ برعکس عموم مردم که فقط یک چهارم عمرشان را بیدارند.[۱۱]
آثار
از آیت الله سید حسن صدر، ۸۲ کتاب به یادگار مانده است که برخی از آنها به عنوان نمونه ذکر می‌شود:[۱۲]
- اصول دین و اخلاق: الدرر الموسویه فی شرح العقائد الجعفریه، وی در این کتاب، ضمن تبیین اصول دین، امامت را از منابع اهل سنت اثبات می‌کند.
- سبیل الصالحین: این کتاب هفت راه سیر و سلوک و عبادت خدا را بیان می‌کند.
- احیاء النفوس بآداب ابن طاووس. این کتاب دربارة ارتباط بنده با خدا و بنده با اولیاء الله و بنده با ملائکه و مردم بحث می‌کند.
- سبیل الرشاد فی شرح نجاة العباد.
- تبیین مدارک السداد للمتن و الحواشی من نجاة العباد.
- تحصیل الفروع الدینیه فی فقه الامامیه.
- المسائل المهمه.
- المسائل النفسیه.
- حاشیه بر العروة الوثقی.
- حاشیه بر غایة القصوی.
- حاشیه بر نجاة العباد.
- حاشیه بر تبصره.
- حاشیه بر فصول فارسی.
- الغالیه لاهل الانظار العالیه، این کتاب در تحریم ریش تراشی است و به عربی و فارسی چاپ شده است.
- تبیین الرشاد فی لبس السواد علی الائمة الامجاد، این کتاب که به زبان فارسی چاپ شده، در مورد پوشیدن لباس سیاه برای عزاداری اهل بیت است.
- نهج السداد فی حکم اراضی السواد.
- الدر النظیم فی مسألة التتمیم، در موضوع تکمیل آب کر با آب متنجّس.
- لزوم قضاء مافات ـ من الصوم ـ فی سنة الفوات.
- تبیین الاباحه (در این که نماز خواندن با اجزاء حیوان مشکوک) جائز است.
- ابانة الصدور: در مورد ارث.
- کشف الالتباس عن قاعدة الناس (دربارة قاعدة الناس مسلطون علی اموالهم).
- الغرر فی نفی الضّرار و الضرر: دربارة بحث حکومت و ورود.
- احکام الشکوک الغیر منصوصه (روایاتی که در شک در رکعات نماز بناء را بر اکثر می‌گذارند).
- رسالة فی حکم الظن بالافعال و الشک فیها.
- الرسائل فی اجوبة المسائل: جواب به استفتائات.
- سبیل النجاة فی المعاملات.
- تعلیقة علی رسالة التقیة لشیخنا الانصاری.
- تعلیقة علی مباحث المیاه من کتاب الطهارة للشیخ الانصاری.
- الرسالة فی حکم ماء الغساله.
- رسالة فی تطهیر المیاه.
- رسالة فی مسألة تقوی العالی بالمسافل.
- تعلیقة مسبوطة علی ما کتبه الشیخ الانصاری فی صلاة الجماعه.
- رسالة فی شروط الشهادة علی الرضاع.
- رسالة فی بعض مسائل الوقف.
- رسالة فی حکم ماء الاستنجاء.
- رسالة فی الماء المضاف.
- رسالة وجیزة فی روایة الاخفات فی التسبیحات فی الرکعتین الاخیرتین.
- من الناسک فی المناسک (حدیث).
- شرح وسائل الشیعه الی احکام الشریعه: علامه شرف الدین می‌گوید: این کتاب، کتابی است که نظیر آن تألیف نشده است. این کتاب شامل علم فقه، حدیث، اصول و علم رجال است که چند جلد آن منتشر شده است.
- محاسن الرسائل فی معرفة الاوائل.[۱۳]
وفات
هشتاد و دو سال از عمر این اسوه تقوی گذشته بود که حالش دگرگون شد و مریض گشت. وی را به منزل پسرش واقع در محله کرخ بغداد بردند تا کار مداوا راحت‌تر انجام شود؛ امّا هنگام مرگش رسیده بود. وی در غروب خورشید روز پنج شنبه ۱۱ ربیع الاول سال ۱۳۵۴هـ.ق. وفات کردند.
منابع
- ↑ سید حسن صدر، شیعه و پایه گذاری علوم اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص ۵؛ سید حسن صدر، ترجمه تاسیس الشیعه، ص ۱؛ محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج ۶، ص ۳۰۳.
- ↑ سید حسن صدر، شیعه و پایه گذاری علوم اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص ۵ و ۸ و ص ۴ ـ ۱۱ و ۱۰ ـ ۱۱؛ ملا علی واعظ تبریزی، علمای معاصرین، ص ۱۷۱، ۱۷۰؛ ملا علی تبریزی، صیام وقایع الایام، ، ص ۶۶۴، سید مصطفی خمینی، معارف و معاریف، ج ۶، ص ۶۶۱، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج ۵، ص ۳۲۵؛ محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۶، ص ۳۰۴.
- ↑ سید حسن صدر، شیعه و پایه گذاری علوم اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص ۶؛ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص ۵ و ۱ ـ ۲.
- ↑ محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۲۶ش، ج ۳، ص ۴۲۵.
- ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ۱۴۳۸ق، ص ۵.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، 1385ش، ج ۲، ص ۵۴۳.
- ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ۱۴۳۸ق، ص ۲۲ و ۲۳ و ۲۵؛ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، 1385ش، ج ۲، ص ۵۴۳.ص ۵۸۰، ص ۶۲۵ و ۶۵۵؛ محمد حرزالدین، معارف الرجال،۱۳۶۵ش، ج ۱، ص ۲۴۹؛ علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی، ص ۳۳۸ و شیعه و پایه‌گذاری علوم اسلامی، ص ۱۷ ـ ۱۸.
- ↑ شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمد رضا حکیمی، ص ۲۲ ـ ۲۳.
- ↑ تأسیس الشیعه، ص ۲۰.
- ↑ تاسیس الشیعه، ص ۲۱ و ۲۲ و اعیان الشیعه، ج ۵، ص ۳۲۵.
- ↑ علمای معاصرین، ص ۱۷۰.
- ↑ علمای معاصر، ص ۱۷۲.
- ↑ تأسیس الشیعه، ص ۲۱ـ ۱۴؛ اعیان الشیعه، ج ۵، ص ۳۲۶ و الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱۹، ص ۳۷۰.