اخ القرآن
اَخُ الْقُرآن نامی که کتاب نهج‌البلاغه به آن شهرت یافته و به معنای برادر قرآن است. اخ به معنای برادر است که به مشابه و همانند نیز گفته می‌شود. معنای اخ در اخ القرآن را، به معنای نظیر و همانندِ قرآن شمرده‌اند؛ زیرا مفاهیم نهج‌البلاغه شبیه قرآن، همیشه نو و تازه است.
برخی نیز معتقدند نهج‌البلاغه از روح امام علی(ع) که قرآن ناطق (قرآن گویا) دانسته شده سرچشمه گرفته است؛ به همین دلیل به این کتاب اخ القرآن گفته شده است.[۱] نهج‌البلاغه را تفسیر آیات قرآن نیز شمرده‌اند.[۲]
کتاب نهج‌البلاغه
سيد رضي از بزرگان و فقهاي عظيم تشيع، نهج‌البلاغه را از فرمايشات مولاي متقيان امير المومنين (ع) در قلب سه بخش (خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها) گردآوري کرده است.
- بخش اول نهج‌البلاغه منتخبي از خطبه‌هاي اميرالمؤمنين است که حضرت به مناسبت‌هاي مختلف و در مکان‌هاي متعددي ايراد فرمودند. بخش خطبه‌ها شامل ۲۴۱ خطبه مي‌شود که عموماً حاوي موضوعاتي چون خداشناسي، شناخت جهان، پيدايش عالم، طبيعت انسان، امت‌ها و حکومت‌هاي نيکوکار و ستمکار است؛ البته مراد اصلي امام در بيان اين موضوعات تبيين خداشناسي و مسائل مهم اسلامي بوده است. سيد رضي از ميان تمام خطبه‌ها، فقط چهار خطبه شقشقيه (خطبه ۳)، غراء (خطبه ۸۳)، اشباح (خطبه ۹۱) و قاصعه (خطبه ۹۲) را نام‌گذاري کرده است و اين خطبه‌ها از مهم‌ترين خطبه‌هاي نهج‌البلاغه معرفي‌شده‌اند.
- بخش دوم نهج‌البلاغه، بخش نامه‌هايي است که حضرت امير (ع) براي افراد مختلف فرستادند. اين قسمت از نهج‌البلاغه ۷۹ بخش دارد که از ۱۲ وصيت‌نامه، سفارش و بخش‌نامه و ۲ فرمان، يک دعا، يک پيمان‌نامه و ۶۳ نامه مکتوب تشکيل‌شده است. در بخش نامه‌هاي نهج‌البلاغه بيشتر به مسائل حکومت‌داري و نحوه تعامل مسئولين حکومتي با مردم پرداخته‌شده است اما جالب اينجاست که در متن هيچ‌کدام از نامه‌ها دستور حکومتي گزارش نشده است؛ تا جايي که برخي معتقدند به نظر مي‌رسد نامه‌ها را پدري مهربان و دلسوز براي فرزندان خود نوشته است. نامه به امام حسن (ع)، نامه فرمان مالک اشتر و نامه به عثمان بن حنيف از معروف‌ترين نامه‌هاي نهج‌البلاغه هستند.
- بخش سوم نهج‌البلاغه نيز حکمت‌ها و کلمات قصار حضرت علي (ع) تشکيل مي‌دهد که شامل ۴۸۰ کلمه قصار است و هرکدام در فصاحت و بلاغت بي‌نظير هستند.
يکي از علل جاذبه نهج البلاغه آن است که چنان حق سخن را ادا مي‌کند که گويي گوينده آن تمامي عمر را به بحث و بررسي روي همان موضوع مشغول بوده و تخصصش منحصراً همان است. به عنوان مثال، امام در خطبه‌ها چنان به شرح اسماء و صفات جلال خدا مي‌پردازد که انسان با چشم دل او را همه جا، در آسمان، زمين و درون جان خود حاضر مي بيند؛ به گونه اي روحش سرشار از انوار معرفت الهي مي گردد.
برخي منبع سيد رضي براي گردآوري سخنان حضرت علي (ع) را بسيار غني و گسترده دانسته اند چراکه او براي جمع‌آوري اين کتاب از دو کتابخانه بزرگ بغداد بهره برده است. يکي از آن‌ها کتابخانه 80 هزارجلدي برادرش «سيد مرتضي» بوده و ديگري نيز کتابخانه 10 هزارجلدي «بيت الحکمه» وزير بهاء الدوله ابن بويه ديلمي بوده است. برخي نقل کرده‌اند که «سيد رضي» در شش جلد، نهج‌البلاغه را جمع‌آوري کرده بود.[۳]
بر اساس اين گزارش‌ها نهج‌البلاغه بعد از قرآن، بيشترين نسخه‌هاي خطي، شرح و تفسير را در فرهنگ اسلامي به خود اختصاص داده است و بسياري از متون ادبي فارسي و عربي بعد از قرآن از نهج‌البلاغه تأثير پذيرفته‌اند.[۴]
ترجمه اين کتاب به زبان‌هاي مختلف و متعدد نشان‌دهنده جايگاه ويژه اين کتاب نزد مسلمانان است. در زبان فارسي حدود 39 ترجمه براي نهج‌البلاغه گزارش‌شده است.[۵] ترجمه و تفسير‌هاي متعددي از نهج‌البلاغه به زبان فارسي وجود دارد که يا ناتمام مانده يا به بخشي از نهج‌البلاغه اختصاص‌يافته است.[۶] برخي نيز ادعا کرده‌اند که در مورد نهج‌البلاغه بيش از 300 عنوان کتاب نوشته‌شده است.[۷]
منابع
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، دار الاضواء، چاپ سوم، بی‌تا، ج۱۴، ص۱۱۱.
- ↑ منتظری، حسینعلی، درسهايى از نهج البلاغه، تهران، نشر سرايى، چاپ اول، ۱۳۸۰ش، ج۱،ص۲۴.
- ↑ سيد جواد مصطفوي، «معرفي نهج‌البلاغه»، ص 35.
- ↑ مصطفوي، رابطه نهج‌البلاغه و قرآن، 1386 ش، ص 35؛ رفيعي، «اصالت علوي نهج‌البلاغه»، ص 131.
- ↑ مصطفوي، رابطه نهج‌البلاغه و قرآن، 1386 ش، ص 35؛ رفيعي، «اصالت علوي نهج‌البلاغه»، ص 131.
- ↑ مويدي، «راهنماي پژوهش و تحقيق در نهج‌البلاغه»، ص 155.
- ↑ مصطفوي، رابطه نهج‌البلاغه و قرآن، 1386 ش، ص 39.