فرائد الاصول (کتاب)
فرائد الاصول از کیست و چه محتوایی دارد؟
فرائد الاصول (رسائل) مهم‌ترین کتاب در اصول فقه امامیه پس از دوره اخباری‌گری است. فرائد الاصول نوشته شیخ مرتضی انصاری (۱۲۸۱ق) فقیه و اصولی بزرگ قرن سیزدهم است. این کتاب از متون درسی سطوح عالی حوزه‌های علمیهٔ امامی به‌شمار می‌آید.
| فرائد الاصول | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | شیخ انصاری |
| تاریخ نگارش | قرن ۱۳ |
| موضوع | علم اصول |
| زبان | عربی |
شیخ انصاری در فرائدالأصول سهم مهمی در نقد فکر اخباری و توسعه علم اصول داشته است. اکثر مطالب فرائد الاصول، ابتکاری و نو دانسته شده است. انصاف در نقل و نقد، پرهیز از ساده‌انگاری علمی، نقد آرای بزرگان، توجه به عالمان معاصر، حریت تتبع، از ویژگی‌های این کتاب شمرده شده است.
معرفی
فرائد الاصول، عنوان مهم‌ترین کتاب در اصول فقه امامیه پس از دورهٔ اخباری‌گری است که از متون درسی سطوح عالی حوزه‌های علمیهٔ امامی به‌شمار می‌آید. مؤلف کتاب، شیخ انصاری (درگذشت: ۱۲۸۱ق)، فقیه و اصولی بزرگ امامی سدهٔ ۱۳ قمری است. این کتاب از همان زمان حیات مؤلف، محور شرح و تدریس در محافل فقهی و اصولی امامی قرار گرفت و با وجود تألیف اصولی فراوان در دو سدهٔ اخیر، همچنان به‌عنوان یکی از متون محوری سطوح عالی حوزه‌های علمیه جایگاه خود را حفظ کرده است.[۱]
مؤلف خود بر این کتاب، نامی ننهاده است و عنوان رسائل، مأخوذ از مجموعه رساله‌هایی در مباحث اصولی است که این کتاب مشتمل بر آنهاست. به مناسبت انتشار کتاب در زمان حیات مؤلف، یکی از شاگردان نزدیک وی، یعنی عبدالحسین شوشتری، عنوان «فرائد الاصول فی تمییز المزیف عن المقبول» را بر آن نهاد.[۲]
گفته شده منابع مورد استفاده در فرائد الاصول بالغ بر صد عنوان است.[۳]
جایگاه
اکثر مطالب فرائد الاصول، ابتکاری و نو دانسته شده است.[۴] انصاف در نقل و نقد، پرهیز از ساده‌انگاری علمی، نقد آرای بزرگان، توجه به عالمان معاصر، حریت تتبع، از ویژگی‌های این کتاب شمرده شده است.[۵] اینکه حجیت قطع ذاتی و متابعت از آن عقلی است از ابتکارات فرائد الاصول است.[۶] شیخ انصاری نکات بدیع و اصیلی در فقه آورد و در اصول فقه به نقل از عبدالله انوار (درگذشت: ۱۴۰۱ش) نسخه‌شناس، «به مهماتی دست یافت که ذهن‌های وقاد پیشینیان به آن وقوف نیافته بودند.»[۷]
شیخ مرتضی انصاری در فرائدالأصول سهم مهمی در نقد فکر اخباری و توسعه علم اصول داشته است. کتاب رسائل او از برترین نوشته‌های اصولی مذهب شیعه به‌شمار می‌رود؛ به‌ویژه طرح ابتکاری او در ساماندهی مباحث «حجّت»، افق‌هایی نو در برابر فقها و مجتهدان گشوده است. گفته شده بسیاری از استادان و مجتهدان حوزه‌های علمیه، دروس اجتهادی خود را در علم اصول، بر محور این کتاب ارائه می‌دهند.[۸]
نویسنده
شیخ مرتضی انصاری متولد دزفول در سال ۱۲۱۴ق، و در سال ۱۲۸۱ق، در نجف وفات یافت.[۹] او را متحول‌کننده حوزه نجف دانسته‌اند.[۱۰] انصاری از شاگردان سیدمحمد مجاهد و شیخ علی کاشف‌الغطاء و شیخ محمدحسن نجفی مشهور به صاحب جواهر در نجف بود.[۱۱] شیخ انصاری از افرادی چون ملا احمد نراقی نیز دانش آموخت و با برخورداری از نگرشی فلسفی و در یک بازاندیشی در بنیادهای علم اصول، نظام فقهی ـ اصولی جدیدی را ارائه کرد. آموزهٔ او به مکتب غالب در حوزهٔ نجف و دیگر حوزه‌های امامی در دو سدهٔ اخیر مبدل شد. انصاری در دورهٔ طولانی اقامتش در عتبات بیشتر در نجف مستقر بود و مکرراً به کربلا تردد داشت. دو کتاب فقهی و اصولی او با عنوان المکاسب و الرسائل، اندکی پس از تألیف به دو متن درسی در حوزه مبدل شدند. ریاست حوزهٔ نجف در اواسط سدهٔ ۱۳ ق با صاحب جواهر بود و پس از وفات او در اختیار شیخ انصاری قرار گرفت.[۱۲]
محتوا
شیخ انصاری کتاب رسائل را در ۳ مقصد قطع، ظن و شک، و یک خاتمه در تعادل و تراجیح تألیف کرده است.[۱۳]
مقصد اول: قطع:[۱۴]
مقصد اول کتاب رسائل، بیشتر از ابتکارات مؤلف است و شیخ با طرح مباحثی چون حجیت ذاتی قطع و تجری، این مسائل را به سیاههٔ مسائل اصولی اضافه کرد.[۱۵]
مقصد دوم: ظن:[۱۶]
مقصد دوم که مفصل‌تر از مقصد نخست است، با طرح نظریهٔ «مصلحت سلوکیه» به‌عنوان وجه تصحیح تعبد به امارات ظنی و ردی بر دیدگاه ابن‌قبهٔ رازی (درگذشت: پیش از ۳۱۷ق) مبنی بر امتناع عقلی حجیت ظن آغاز شده، و با نقد نظریهٔ حجیت مطلق ظن و دلیل انسداد، که کمی پیش‌تر میرزای قمی (درگذشت: ۱۲۳۱ق) آن را طرح کرده بود، پایان می‌یابد.[۱۷]
مقصد سوم: شک:[۱۸]
مهم‌ترین ابتکارات شیخ انصاری را باید در مقصد سوم کتاب جست‌وجو نمود. مؤلف برخلاف معمول، اصول عملیه را ذیل ادلهٔ عقلیه و هم‌رتبه با امارات جای نداد و با ارائهٔ تقسیمی حصری از مجاری اصول عملیه، به‌دقت جایگاه هر یک از این اصول را ترسیم کرد. به این ترتیب، شکی که در آن حالت سابقه مورد لحاظ شارع قرار گرفته باشد، مجرای اصل استصحاب، و شکی که چنین نباشد، مجرای ۳ اصل دیگر یعنی برائت، اشتغال (احتیاط) و تخییر خواهد بود.[۱۹]
خاتمه:
در خاتمه کتاب رسائل بحث تعادل و تراجیح مطرح می‌شود.[۲۰]
چاپ
فرائد الاصول در زمانی نامعلوم در دوران حیات مؤلف در نجف به چاپ رسید و سپس در ۱۲۶۸ق، در تهران منتشر شد، از مهم‌ترین چاپ‌های کتاب باید از چاپ انتشارات جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیهٔ قم (۱۴۱۶ق) یاد کرد که در آن، تواریخی که از سوی نساخ به بهانهٔ اتمام استنساخ کتاب نگاشته شده، به‌اشتباه در ادامهٔ عبارات مؤلف درج گردیده است. نهایتاً باید از چاپ محققانهٔ رسائل به مناسبت کنگرهٔ بزرگداشت شیخ اعظم انصاری نام برد که توسط انتشارات مجمع الفکر الاسلامی (چاپ ۱۴۱۹ق) به انتشار رسیده است.[۲۱]
منابع
- ↑ بیرشک، حسین و احسان آهنگری، «الرسائل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ بیرشک، حسین و احسان آهنگری، «الرسائل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ مهریزی، مهدی، «سیری در فرائد الاصول»، آینه پژوهش، شماره ۲۷، مهر و آبان ۱۳۷۳ش، ص۲۷۷.
- ↑ مهریزی، مهدی، «سیری در فرائد الاصول»، آینه پژوهش، شماره ۲۷، مهر و آبان ۱۳۷۳ش، ص۲۷۳.
- ↑ مهریزی، مهدی، «سیری در فرائد الاصول»، آینه پژوهش، شماره ۲۷، مهر و آبان ۱۳۷۳ش، ص۲۷۸ و ۲۷۹.
- ↑ مهریزی، مهدی، «سیری در فرائد الاصول»، آینه پژوهش، شماره ۲۷، مهر و آبان ۱۳۷۳ش، ص۲۷۴.
- ↑ انوار، سید عبدالله، «نگاهی به تصحیح فرائد الاصول حضرت شیخ مرتضی انصاری»، کتاب ماه کلیات، شماره ۱۱، سال دهم، آبان ۱۳۸۶ش، ص۶۰.
- ↑ عیسی الحکیم، حسن، و اسماعیل چنگیزی اردهایی، «حوزه علمیه نجف»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۴، ذیل مدخل.
- ↑ انوار، سید عبدالله، «نگاهی به تصحیح فرائد الاصول حضرت شیخ مرتضی انصاری»، کتاب ماه کلیات، شماره ۱۱، سال دهم، آبان ۱۳۸۶ش، ص۶۰.
- ↑ پاکتچی، احمد، «حوزه علمیه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ عیسی الحکیم، حسن، و اسماعیل چنگیزی اردهایی، «حوزه علمیه نجف»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۴، ذیل مدخل.
- ↑ پاکتچی، احمد، «حوزه علمیه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ بیرشک، حسین و احسان آهنگری، «الرسائل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ أنصاری، مرتضی بن محمد أمین، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1419 ق. فهرست.
- ↑ بیرشک، حسین و احسان آهنگری، «الرسائل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ أنصاری، مرتضی بن محمد أمین، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1419 ق. فهرست.
- ↑ بیرشک، حسین و احسان آهنگری، «الرسائل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ أنصاری، مرتضی بن محمد أمین، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1419 ق. فهرست.
- ↑ بیرشک، حسین و احسان آهنگری، «الرسائل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ أنصاری، مرتضی بن محمد أمین، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1419 ق. فهرست.
- ↑ بیرشک، حسین و احسان آهنگری، «الرسائل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.