قدیمی‌ترین قرآن‌های خطی
قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی قرآن را معرفی کنید.
قدیمی‌ترین قرآن‌های خطی در جهان، مربوط به قرن اول هجری قمری است. این قرآن‌ها معمولاً به خط حجازی و گاهی به خط کوفی نوشته شده است. مصحف مشهد رضوی، قرآن بیرمنگام، نسخه دانشگاه توبینگن، نسخه‌ای از مصاحف صنعا از این جمله هستند. نسخه‌های خطی زیادی از قرآن موجود است که مربوط به قرن‌های نخست هستند؛ مانند قرآن کوفی سمرقند، نسخه خطی توپکاپی و قرآن آبی.
مصحف مشهد رضوی
مصحف مشهد رضوی تنها نسخه به خط حجازی متعلق به قرن اول هجری است و جزو معدود نسخه‌های قرآنی سده اول است که به خط حجازی در ایران نگهداری می‌شود و البته تنها و کامل‌ترین نسخه حجازی در سراسر جهان به حساب می‌آید.[۱] اصل این نسخه در مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.[۲]
این اثر اکنون با ۲۵۲ برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدهٔ نخست هجری در سراسر جهان به‌شمار می‌آید که بیش از ۹۵درصد متن قرآن را دربردارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب‌بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پایهٔ آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سدهٔ نخست هجری کتابت شده است.[۳]
نسخه خطی قرآن بیرمنگام
نسخه خطی قرآن بیرمنگام از ارزش تاریخی بسیاری برخوردار است. براساس آزمایش رادیوکربن که با دقت ۹۵/۴ درصد صورت می‌گیرد، تاریخ کتابت نسخه خطی بیرمنگام به بین سال‌های ۵۶۸ تا ۶۴۵ میلادی بازمی‌گردد که بدین ترتیب این نسخه، یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی قرآن در جهان است. نسخه قرآن دانشگاه بیرمنگام برای نخستین بار در جولای سال ۲۰۱۵ میلادی کشف شد و قدمت آن به زمان عثمان بن عفان، خلیفه سوم برمی‌گردد.
فرایند گردآوری قرآن کریم در زمان خلیفه سوم با نظارت «زید بن ثابت» (صحابی مشهور) با خط حجازی که با نسخه خطی کشف شده در دانشگاه بیرمنگام مطابقت دارد.[۴]
قرآن نگل
.jpg)
قرآن نِگِل یکی از نسخه‌های قدیمی قرآن کریم است که در روستای نِگِل شهرستان سنندج استان کردستان نگهداری می‌شود. برخی گفته‌اند این قرآن در منطقه خراسان و به خط کوفی ایرانی و در اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم هجری نوشته شده است. این نسخه در قطع رحلی بزرگ و با خط کوفی ایرانی تحریر شده است. هر چند که تعدادی از صفحات نخست آن از بین رفته، ولی ۷۳۰ صفحه شامل ۳۶۵ برگ و یک جلد چرمی قهوه‌ای تیره از آن باقی مانده است. کاغذ آن از نوع سمرقندی است. این نسخه از ابعاد مختلف دارای اهمیت است؛ نخست ابعاد و اندازه آن است، دوم از نظر شیوه نگارش است که با خط پیرآموز یا کوفی ایرانی و با مهارت بالایی کتابت شده است، سوم از نظر تذهیب و به طورکلی کتاب آرایی در نوع خود کاری منحصربفرد محسوب می‌شود.[۵]
نسخه دانشگاه توبینگن
نسخه‌شناسان دریافته‌اند که قرآنی که در مخزن کتاب‌های خطی کتابخانه توبینگن نگهداری می‌شود به احتمال بالای ۹۵درصد، در سال‌های ۶۴۹تا ۶۷۵ میلادی تحریر شده است؛ یعنی تنها ۲۰ تا ۴۰سال پس از وفات حضرت محمد. قرآن یادشده در سال ۱۸۶۴ در خاورمیانه خریداری و به آلمان منتقل شد و از آن موقع در مخزن کتاب‌های خطی کتابخانه توبینگن نگهداری می‌شود.[۶]
خط این نسخهٔ عتیقهٔ قرآن که در کتابخانه دانشگاه توبینگن موجود است کوفی است که یکی از قدیم‌ترین اشکال خطاطی برای عربی است.[۷]
نسخه خطی صنعاء
در سال ۱۹۷۲ میلادی (۱۳۵۱شمسی) کارگرانی که مشغول تعمیر و بازسازی بخشی از دیوار غربی و سقف مسجد جامع صنعاء در یمن بودند به‌شمار زیادی از اوراق پوستی و کاغذی برخوردند که از مدت‌ها پیش در آنجا رها شده و بسیاری از آنها در اثر گذشت زمان و رطوبت، دچار فرسودگی شده بود. بیشتر اوراق کشف شده در جامع صنعاء، قرآن بود اما شماری کتب دیگر - ازجمله متونی تفسیری و حدیثی (مجموعا در حدود ۱۵۰ برگه) - نیز در این میان یافت شد. این نسخه‌های قرآنی، برخی پوستی و شماری روی کاغذ با خطوط مختلف (حجازی، کوفی، کوفی مشرقی و نَسخ) و از دوره‌های مختلف تاریخ به جا مانده بود. شمار این اوراق قرآنی را از ۱۲ هزار تا ۱۵ هزار برگه گفته‌اند؛ این تعداد برگه به حدود ۹۵۰ تا هزار نسخه قرآنی تعلق داشتند. از برخی مصاحف قرآنی چند برگ معدود و از دیگر نسخه‌ها گاه تا ۵۰ برگ به دست آمده بود اما هیچ قرآنی کامل نبود. جداسازی قرآن‌ها و شماره‌گذاری هر یک از نسخه‌های کشف شده (اکنون محفوظ در دارالمخطوطات صنعاء)، نخستین بار بر اساس نظم و نظامی که گِرد پویین (متولد ۱۹۴۰. م - محقق آلمانی در حوزه رسم‌الخط تاریخی قرآن است که به مطالعه تحقیقاتی و تفسیر نسخه‌های خطی باستان می‌پردازد) وضع کرده بود، صورت گرفت. چنان‌که اشاره شد مصاحف صنعاء، حاوی اوراق قرآنی و غیرقرآنی زیادی است که توسط گِرد پویین دسته‌بندی و شماره‌گذاری شده است و در این میان به گفته مرتضی کریمی‌نیا - قرآن‌پژوه و مترجم کتاب «مصحف صنعاء۱ و مسئله خاستگاه قرآن» - گل سرسبد این مصاحف حجازی، نسخه شماره ۰۱–۲۷٫۱ است. این نسخه اکنون دارای ۳۶ برگ است.[۸]
بر اساس آزمایش کربن۱۴ روی برگه استنفورد ۲۰۰۷ در آزمایشگاه آریزونا انجام داد، برگه در فاصله یک انحراف معیار به احتمال ۶۸٪، قدمتش به سال‌های ۶۱۴ تا ۶۵۶ میلادی می‌رسد.[۹]
نسخه خطی توپکاپی
نسخه خطی توپکاپی قدمتش به حدود اوایل تا اواسط قرن هشتم میلادی برمی‌گردد و تقریباً متن کاملی از قرآن است. موزه کاخ توپکاپی در «استانبول» ترکیه این نسخه خطی را که به‌طور سنتی به خلیفه سوم «عثمان بن عفان» (۶۵۶ پس از میلاد) نسبت داده می‌شود، در خود جای داده است.[۱۰] موزه توپقاپی‌سرای، یکی از برجسته‌ترین موزه‌ها و گنجینه‌های جهان است که در چند سده گذشته از قصرهای سلاطین عثمانی به حساب می‌آمد.[۱۱]
قرآن کوفی سمرقند
تاریخ نگارش نسخه خطی قرآن کوفی سمرقند به‌طور گسترده‌ای بین ۵۹۵ تا ۸۵۵ بعد از میلاد متفاوت است. با این حال، اکثر محققان موافقند که به احتمال زیاد در قرن هشتم یا نهم میلادی نوشته شده است. این نسخه در کتابخانه تاشکند ازبکستان نگهداری می‌شود.[۱۲]
قرآن آبی
سال تحریر قرآن آبی از اواخر قرن ۹ تا اوایل قرن ۱۰ میلادی تخمین زده شده است. نگارش این قرآن به خط کوفی بوده و بیشتر صفحات این نسخه در مؤسسه ملی هنر و باستان‌شناسی موزه ملی باردو در شهر تونس در کشور تونس واقع شده است.
۶۷ برگ از این قرآن در موزه هنرهای اسلامی شهر رقاده تونس؛ ۱ برگ در موزه هنر لس‌آنجلس در کالیفرنیا آمریکا و سایر برگ‌ها در سراسر جهان و در موزه‌های مختلف پراکنده شده‌اند. تاریخ آن ممکن است اواخر سال ۱۰۲۰ میلادی باشد. اعتقاد بر این است که قرآن آبی برای مسجد جامع قیروان در تونس تهیه شده است. صفحات این قرآن با جوهر طلایی نوشته شده و به آن رنگ آبی متمایزی داده است. نوشتن قرآن به رنگ طلایی روی صفحه آبی به احتمال زیاد تحت تأثیر اسناد رسمی نوشته شده توسط امپراتوری بیزانس مسیحی بود.[۱۳]
سایر نسخه‌ها
در کتاب «قرآن‌های کوفی در ایران»، شماری از نسخه‌های قرآنی به خط کوفی از قرون دوم تا چهارم هجری معرفی شده است.[۱۴] تعداد مصاحف خط حجازی که کهن‌ترین دستنویس‌های قرآنی به‌جا مانده از سدۀ نخست و اوایل سدۀ دوم هجری‌اند، در سراسر جهان حدود پنجاه نمونه می‌رسد.[۱۵] گفته شده است مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی، با دارا بودن بیش از ۲۰ هزار نسخه خطی قرآن و جزوه قرآنی به عنوان بزرگترین مرکز دارنده نسخه های خطی در قرآن شناخته می‌شود.[۱۶] گنجینه قرآن آستان قدس رضوی نیز سرشار از قرآن‌های بسیار نفیس از قرن ۲ هجری تا زمان حاضر است.[۱۷]
نسخۀ قرآنی شمارۀ ۱۲۰۰ در موزۀ آستانۀ حضرت معصومه(س) حاوی جزو سی‌ام قرآن به خط کوفی متأخر و مشرقی، از نسخه‌های قدیمی مشهور است.[۱۸] قرآن کوفی کاملی به شمارۀ ۱ نیز در کتابخانۀ حرم امام علی(ع) در نجف اشرف وجود دارد که از باارزش‌ترین نسخه‌های کوفی متعلق به سدۀ دوم هجری به شمار آورد.[۱۹]
مطالعه بیشتر
- قرآن‌های عصر اموی، مقدمه‌ای در باب کهن‌ترین مصاحف، فرانسوا دروش، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا و آلاء وحیدنیا، هرمس، ۱۳۹۴ش.
- قرآن‌های کوفی در ایران و دیگر پاره‌های آن در جهان، سده نخست تا پنجم، مرتضی کریمی‌نیا، تهران، مرکز طبع و نشر قرآن، ۱۴۰۱ش،
- مصحف صنعا۱ و مسئله خاستگاه قرآن، بهنام صادقی و محسن گودرزی، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، هرمس، ۱۴۰۲ش.
منابع
- ↑ «مصحف مشهد رضوی رونمایی شد»، شفقنا، انتشار:۲۶ آبان ۱۴۰۲، بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش.
- ↑ «مصحف مشهد رضوی با قدمت یکهزار و ۴۰۰ سال رونمایی می‌شود»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۲ش.
- ↑ «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.
- ↑ «قرآن بیرمنگام؛ گنجینه‌ای برای بشریت»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۱۵ آبان ۱۳۹۶ش، بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- ↑ زارعی، محمدابراهیم، «بررسی و تحلیل نسخه خطی قرآن نِگِل»، نگارینه هنر اسلامی، سال اول تابستان ۱۳۹۳ش، شماره ۲، ص۴.
- ↑ «نگهداری قدیمی‌ترین نسخه قرآن در دانشگاه توبینگن آلمان»، سفارت جمهوری اسلامی ایران، برلین، انتشار: ۹ دی ۱۳۹۳ش، بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- ↑ «کهن‌ترین نسخه قرآن کریم در دانشگاه توبینگن»، بساتین، بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- ↑ مصحف صنعاء1 و مسئله خاستگاه قرآن، بهنام صادقی و محسن گودرزی، ترجمه و مقدمه مرتضی کریمی‌نیا، انتشارات هرمس، چاپ اول؛ 1400، ص12. و ۱۳ و ۱۴.
- ↑ عظیم محمودآبادی، «مصحف صنعاء و مسئله وثاقت قرآن»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۱۹ آبان ۱۴۰۰ش، بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- ↑ «نمایش نسخه خطی بی‌نظیر توپکاپی قرآن در شارجه»، شیعه نیوز، انتشار:۱۸ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- ↑ پریسا شاد قزوینی، «تأملی بر نسخ خطی ایران در موزه توپقاپی سرای استانبول»، جلوه هنر، ۱۳۸۳ش، شماره ۲۴، ص۵۰.
- ↑ «تصویر 7 قرآن کهن به روایت غربی‌ها/نگارش مصحف بیرمنگام اندکی پس از رحلت پیامبر(ص)»، تقریب، انتشار: ۳۰ آذر ۱۴۰۰ش، بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۲ش.
- ↑ «نگاهی به قدیمی‌ترین قرآن‌های جهان»، سایت دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۲۴ خرداد ۱۴۰۰ش، بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش.
- ↑ «قرآن‌های کوفی در ایران و دیگر پاره‌های آن در جهان (مقدمۀ مولف)»، کاتبان، انتشار: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۲، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲.
- ↑ «رونمایی از کامل ترین نسخه خطی قرآن در مشهد»، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲ش.
- ↑ «ساماندهی ۶ هزار برگه قرآنی متعلق به قرن ۷هجری در مرکز نسخ خطی رضوی»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲ش.
- ↑ «بررسی سیر تحول خط طی قرون اولیه اسلام در آثار موجود موزه قرآن آستان قدس رضوی»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۲۰ فروردین ۱۴۰۲، بازدید ۵ آذر ۱۴۰۲.
- ↑ «قرآن ۱۲۰۰ در موزۀ آستانه حضرت معصومه (س): قرآنی از عهد مأمون عباسی یا قرن پنجم هجری»، کاتبان، ۲۱ آذر ۱۳۹۷، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲.
- ↑ «مصحف نجف: قرآن کوفی شمارۀ 1 منسوب به امام علی علیه السلام در حرم علوی در نجف»، کاتبان، انتشار: ۱۵ آبان ۱۴۰۰، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲.