قدیمی‌ترین قرآن‌های خطی

سؤال

قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی قرآن را معرفی کنید.

قدیمی‌ترین قرآن‌های خطی در جهان

مصحف مشهد رضوی

مقالهٔ اصلی: مصحف مشهد رضوی

مصحف مشهد رضوی

مصحف مشهد رضوی تنها نسخه به خط حجازی متعلق به قرن اول هجری است و جزو معدود نسخه‌های قرآنی سده اول است که به خط حجازی در ایران نگهداری می‌شود و البته تنها و کاملترین نسخه حجازی در سراسر جهان به حساب می‌آید.اصل این نسخه در مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

این اثر اکنون با ۲۵۲ برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدۀ نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از ۹۵درصد متن قرآن را در بر دارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پایۀ آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، اکنون روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سدۀ نخست هجری کتابت شده است.

قرآن که منسوب به دستخط حضرت علی(ع) است در موزه قرآن و نفایس حرم مطهر امام رضا(ع)

این نسخه یکی از قدیمی‌ترین قرآنهای کامل دست‌نویس جهان و منسوب به دستخط امام علی(ع) است که یکی از مهمترین منابع تحقیقاتی جهان نیز به‌شمار می‌رود.

حجت الاسلام سید جلال حسینی افزود: این نسخه که به خط کوفی ۱۶سطری و بر روی پوست، کتابت شده است متعلق به دوران نخست اسلامی است که در سال ۱۰۰۹هجری به دست شاه عباس صفوی وقف حرم مطهر امام رضا(ع) شده است و وقفنامهٔ آن را شیخ بهایی در پشت برگ اول نسخه نگاشته است. این قرآن بسیار ارزشمند دارای ویژگیهای متعددی است که نمایانگر قرائات، رسم‌الخط، شمارش آیات، اسماء سور و ترتیب مصحف است که از سوره حمد آغاز شده و به سوره ناس ختم می‌شود.

این کارشناس نسخ خطی گفت: جنس این مصحف شریف بنا به قول مشهور از پوست آهو است که البته در اقوال مختلف به پوست گاو و گوسفند نیز اشاره شده است.

قرآن نگل

قرآن نگل

قرآن نِگِل یکی از نسخه‌های قدیمی قرآن کریم است که در روستای نِگِل شهرستان سنندج استان کردستان نگهداری می‌شود. این نوشته در پی آن است که علاوه بر بررسی و تحلیل، ویژگی‌های این نسخه خطی، اهمیت و جایگاه آن در نزد مردم و چگونگی انتقال به روستای نگل و سوابق تاریخی، نوع خط و زمان نگارش، هنر تذهیب و تشعیر آنرا نیز مشخص نماید. پرسش اساسی تحقیق این است؛ آیا این قرآن در محدوده جغرافیای فرهنگی ایران، با شیوه نگارش خط کوفی ایرانی و بازه زمانی نگارش آن را می‌توان مشخص نمود؟ فرض بر این است که این قرآن در منطقه خراسان و به خط کوفی ایرانی و در اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم هجری نوشته است. این نسخه در قطع رحلی بزرگ و با خط کوفی ایرانی تحریر شده است. هر چند که تعدادی از صفحات نخست آن از بین رفته، ولی ۷۳۰ صفحه شامل ۳۶۵ برگ و یک جلد چرمی قهوه ای تیره از آن باقی مانده است. کاغذ آن از نوع سمرقندی است. نتیجه این تحقیق نشان می‌دهد که قرآن نِگِل در موضوع کتابت و بویژه خط کوفی ایرانی و حفظ آن با این مشخصات و هنر کتاب آرایی از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. این نسخه از ابعاد مختلف دارای اهمیت است؛ نخست ابعاد و اندازه آن است، دوم از نظر شیوه نگارش است که با خط پیرآموز یا کوفی ایرانی و با مهارت بالایی کتابت شده است، سوم از نظر تذهیب و به طورکلی کتاب آرایی در نوع خود کاری منحصربفرد محسوب می‌شود.

نسخه خطی قرآن بیرمنگام

نسخه خطی قرآن بیرمنگام

براساس آزمایش رادیوکربن که با دقت ۹۵/۴ درصد صورت می‌گیرد، تاریخ کتابت نسخه خطی بیرمنگام به بین سال‌های ۵۶۸ تا ۶۴۵ میلادی باز می‌گردد که بدین ترتیب این نسخه، یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی قرآن‎ در جهان است. نسخه قرآن دانشگاه بیرمنگام برای نخستین بار در جولای سال ۲۰۱۵ میلادی کشف شد و قدمت آن به زمان «عثمان بن عفان»، خلیفه سوم برمی‌گردد. نیلام حسین از کارشناسان حاضر نیز با اشاره به استفاده از آزمایش رادیو کربن در دانشگاه بیرمنگام برای تاریخ‌گذاری این نسخه کهن و دستیابی به نتایج دقیق‎تر و استفاده از اشعه مادون قرمز به منظور تشخیص نوع جوهر و نوع خط استفاده‌شده در آن که معروف به خط حجازی است، تصریح کرد: نسبت دقت اطلاعات به دست آمده در این آزمایشات به ۹۵/۴ درصد می‌رسد و این نتیجه صد در صدی نیست.

قطعه توبینگن

نسخه خطی قرآن توبینگن

نسخه‌شناسان دریافته‌اند که قرآنی که در مخزن کتاب‌های خطی کتابخانه توبینگن نگهداری می‌شود به احتمال بالای ۹۵درصد، در سال‌های ۶۴۹تا ۶۷۵میلادی تحریر شده است. یعنی تنها ۲۰تا ۴۰سال پس از وفات حضرت محمد. قرآن یادشده در سال ۱۸۶۴ در خاورمیانه خریداری و به آلمان منتقل شد و از آن موقع در مخزن کتاب‌های خطی کتابخانه توبینگن نگه‌داری می‌شود.

خط این نسخه‌ی عتیقه‌ی قرآن که در کتابخانه دانشگاه توبینگن موجود است کوفی است که یکی از قدیم‌ترین اشکال خطاطی برای عربی است. نخستین نسخه‌های قرآن با این خط نوشته می‌شده است.

نسخه خطی صنعاء

در سال 1972 میلادی (1351شمسی) کارگرانی که مشغول تعمیر و بازسازی بخشی از دیوار غربی و سقف مسجد جامع صنعاء در یمن بودند به شمار زیادی از اوراق پوستی و کاغذی برخوردند که از مدت‌ها پیش در آنجا رها شده و بسیاری از آنها در اثر گذشت زمان و رطوبت، دچار فرسودگی شده بود. بیشتر اوراق کشف شده در جامع صنعاء، قرآن بود اما شماری کتب دیگر - ازجمله متونی تفسیری و حدیثی (مجموعا در حدود 150 برگه) - نیز در این میان یافت شد. این نسخه‌های قرآنی، برخی پوستی و شماری روی کاغذ با خطوط مختلف (حجازی، کوفی، کوفی مشرقی و نَسخ) و از دوره‌های مختلف تاریخ به جا مانده بود. شمار این اوراق قرآنی را از 12 هزار تا 15 هزار برگه گفته‌اند؛ این تعداد برگه به حدود 950 تا هزار نسخه قرآنی تعلق داشتند. از برخی مصاحف قرآنی چند برگ معدود و از دیگر نسخه‌ها گاه تا 50 برگ به دست آمده بود اما هیچ قرآنی کامل نبود. جداسازی قرآن‌ها و شماره‌گذاری هر یک از نسخه‌های کشف شده (اکنون محفوظ در دارالمخطوطات صنعاء)، نخستین بار بر اساس نظم و نظامی که گِرد پویین (متولد 1940.م  - محقق آلمانی در حوزه رسم‌الخط تاریخی قرآن است که به مطالعه تحقیقاتی و تفسیر نسخه‌های خطی باستان می‌پردازد. پویین همچنین متخصص کتیبه‌شناسی عربی است. او مدرس عربی در دانشگاه زارلاند در شهر زاربروکن آلمان است) وضع کرده بود، صورت گرفت. چنانکه اشاره شد مصاحف صنعاء، حاوی اوراق قرآنی و غیرقرآنی زیادی است که توسط گِرد پویین دسته‌بندی و شماره‌گذاری شده است و در این میان به گفته مرتضی کریمی‌نیا - قرآن‌پژوه و مترجم کتاب «مصحف صنعاء1 و مساله خاستگاه قرآن» - گل سرسبد این مصاحف حجازی، نسخه شماره 01-27.1 است. این نسخه اکنون دارای 36 برگ است.

بر اساس آزمایش کربن14 که بهنام صادقی روی برگه استنفورد 2007 در آزمایشگاه آریزونا انجام داد، برگه در فاصله یک انحراف معیار به احتمال 68%، قدمتش به سال‌های 614 تا 656 میلادی می‌رسد. خوانندگان محترم توجه دارند که تاریخ هجرت پیامبر (ص) در سال 621 میلادی واقع شده است.

نسخه خطی توپ‌کاپی

این نسخه خطی قدمتش به حدود اوایل تا اوسط قرن هشتم میلادی برمی‌گردد و تقریبا متن کاملی از قرآن است. موزه کاخ توپکاپی در «استانبول» ترکیه این نسخه خطی را که به طور سنتی به خلیفه سوم «عثمان بن عفان» (656 پس از میلاد) نسبت داده می شود، در خود جای داده است. موزه توپقاپی سرای یکی از برجسته ترین موزه ها و گنجینه‌های جهان است که در چند سده گذشته از قصرهای سلاطین عثمانی به حساب می آمد.

قرآن کوفی سمرقند

نگهداری یک جلد کلام الله مجید بسیار قدیمی که در دوران خلافت عثمان نوشته شده است در تاشکند پایتخت ازبکستان، نشان از هویت فرهنگی - اسلامی این کشور کهن آسیای مرکزی دارد. در زمان حاضر از این قرآن در کتابخانه ای در مجاورت یک مسجد محافظت می شود.

گفته می شود که امیر تیمور در انتقال آن از شهر کوفه در عراق به شهر سمرقند نقش اصلی را داشته است . همچنین گفته می شود که "سعدابن ابی وقاص" یک سردار نامی در صدر اسلام این قران را به سمرقند آورده است . در یک اتاق ساده در کتابخانه اداره امور دینی مسلمانان ازبکستان در محله موسوم به استقلال که به شدت محافظت می شود کتاب قطوری در یک محفظه قرار دارد.

قرآن کوفی سمرقند (قرآن عثمان)

سال نگارش: حدود ۷۶۵ پس از میلاد – ۸۵۵ پس از میلاد

زبان: عربی

نوع خط: کوفی

مکان فعلی: کتابخانه هاست امام، تاشکند، ازبکستان. تاریخ نگارش نسخه خطی به طور گسترده‌ای بین ۵۹۵ تا ۸۵۵ بعد از میلاد متفاوت است. با این حال، اکثر محققان موافقند که به احتمال زیاد در قرن هشتم یا نهم نوشته شده است.

قرآن آبی

نسخه خطی قرآن آبی

سال تحریر این قرآن از اواخر قرن ۹ تا اوایل قرن ۱۰ میلادی تخمین زده شده است. نگارش این قرآن به خط کوفی بوده و بیشتر صفحات این نسخه در مؤسسه ملی هنر و باستان‌شناسی موزه ملی باردو در شهر تونس در کشور تونس واقع شده است.

۶۷ برگ از این قرآن در موزه هنرهای اسلامی شهر رقاده تونس؛ ۱ برگ در موزه هنر لس‌آنجلس در کالیفرنیا آمریکا و سایر برگ‌ها در سراسر جهان و در موزه‌های مختلف پراکنده شده‌اند. تاریخ آن ممکن است اواخر سال ۱۰۲۰ میلادی باشد. اعتقاد بر این است که قرآن آبی برای مسجد جامع قیروان در تونس تهیه شده است.

صفحات این قرآن با جوهر طلایی نوشته شده و به آن رنگ آبی متمایزی داده است. نوشتن قرآن به رنگ طلایی روی صفحه آبی به احتمال زیاد تحت تأثیر اسناد رسمی نوشته شده توسط امپراتوری بیزانس مسیحی بود. در سال ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ برگ‌های آن در حراجی به فروش رفت و گفته شده که یک برگ آن بیش از ۸۰۰ هزار دلار فروخته شد.

کتاب «قرآن‌های عصر اموی»، نوشته فرانسوا دِروش، نسخه‌شناس فرانسوی، اثری درباره قرآن‌های کهن

مطالعه بیشتر

• قرآن‌های عصر اموی، مقدمه‌ای در باب کهن‌ترین مصاحف، فرانسوا دروش، ترجمه مرتضی کریمی نیا و آلاء وحیدنیا، هرمس، ۱۳۹۴ش.