پیدایش دانش سیره‌نگاری

سؤال

نخستین سیره نویس مهم درباره رسول گرامی اسلام چه کسی بود؟ زمان و محل تولد و نشو و نمای وی را بیان کنید؟ ویژگی‌های کتاب وی چیست؟

اصحاب پیامبر(ص) از همان ابتدا به سیره و شرح حال پیامبر توجّه پیدا داشته و در شرح زندگانی و ویژگی‌های آن حضرت خاطراتی را حفظ و بعدها نقل می‌کردند. تدوین و جمع‌آوری اخبار و روایات مربوط به آغاز دین اسلام و شرح احوال و تاریخ غزوات پیامبر(ص) از نیمه قرن اول هجری در مدینه شروع شد و از آثار نوشته شده قرن اوّل و اوائل قرن دوّم اثر مهمّی به جای نمانده است اما مطالب آنها در منابع بعدی بر جای مانده است. در این منابع، از افرادی مثل عروه بن زبیر متوفای ۹۰ هجری، آبان بن عثمان متوفای ۱۰۵ هجری، شرحبیل بن سعد متوفای ۱۲۳ هجری و ابن شهاب زهری متوفای ۱۲۴ یاد شده است.

از میان این گزارشات که هیچ‌کدام باقی نمانده، جدّی‌ترین گزارش در قرن اوّل هجری گزارشی است که توسط عروه بن زبیر درباره سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در منابع انعکاس یافته است. و واقدی او را اولین کسی دانسته که در باب سیره و مغازی دست به تألیف زده است.

در آغاز قرن دوّم نگارش سیره رسمی شد و زهری را سرآمد جمع مهمّی از محدّثان و فقیهان و سیره شناسان مدینه معرفی می‌کنند، طبری درباره‌اش نوشته است که وی در نوشتن مغازی رسول‌الله از همه جلوتر بوده است. اما آنچه که همه اتّفاق نظر دارند این است که ابن اسحاق نویسنده اوّلین و جامع‌ترین سیره است که به دلیل نظم منطقی موجود در آن به عنوان نخستین کار اصیل در این زمینه شناخته شده است. البته همان‌طور که ذکر شد در نسل‌های پیش از ابن اسحاق، کوشش‌هایی از سوی برخی از محدّثان در گردآوری سیره پیامبر وجود داشته است امّا از آنجا که هیچ‌کدام کار خویش را آن گونه که ابن اسحاق سر و سامان داد منظّم نکردند، چندان مورد توجّه قرار نگرفتند. سیره ابن اسحاق بعنوان الگوی تمام عیار از طرف مورّخان پذیرفته شد.

ابن اسحاق که از موالی (عرب یا فارس) عراقی است پدرانش مسیحی بوده و جدّش یسار از اسیران جنگ عین التمر عراق بود، نام کامل او ابو عبدالله محمد بن اسحاق بن یسار مطلّبی که حدود ۸۱–۸۵ هجری در مدینه متولّد شد و در همان‌جا نشو و نما یافت و در سال ۱۵۰ یا ۱۵۱ هجری در بغداد وفات نمود.

ابن اسحاق در مدینه از محضر علمای عصر از جمله زهری کسب دانش نمود و روایات خود را جمع‌آوری کرده لذا در این مورد می‌توان گفت مدینه بعنوان اوّلین محلی است که سیره نویسی در آن بنیان‌گذاری شد است و اکثر عالمان سیره در ابتدا از این شهر بودند.

ابن اسحاق پس از پیروزی عباسیان بر امویان به عراق رفت و زمانی که منصور در حیره بود کتاب سیره خود را تألیف کرد و از آن زمان میان مردم کوفه و سپس سایر مناطق انتشار یافت در واقع مهاجرت ابن اسحاق از مدینه به عراق دانش سیره را که تولّدش در مدینه بود به مهمترین نقطه عالم اسلام یعنی عراق انتقال داد.

ابن اسحاق سیره مدوّنی از خود بر جای نهاد که جنبه تاریخی آن به‌طور کامل روشن است کتاب وی مشتمل بر اخبار تاریخی از زمان حضرت آدم تا پایان زندگی پیامبر(ص) بوده و ابن هشام با تهذیب سیره ابن اسحاق، آنچه که آن را زواید نامیده و بی ارتباط با پیامبر(ص) می‌دانست حذف کرد، باید گفت امتیاز کتاب ابن اسحاق به ساختار منظّم آن است که نباید به تنهایی زائیده افکار خود او باشد بلکه همان گونه که برخی از محقّقان نوشته‌اند ترکیب کار مغازی از استاد وی زهری و سایر مؤلّفانی بوده است که پیش از وی به این کار مشغول بودند. ولی پیش از وی مجموعه ای در این حد نبوده است.

از آنجایی که ابن اسحاق در مدینه می‌زیسته و در این شهر رشد یافته لذا عمده روایات او شامل نقل‌های مدنی است یعنی در مدینه تدوین اوّلیّه کرده و در عراق انتشار داده است.

همچنین ابن اسحاق تحت تأثیر راویان یهودی و مسیحی یا آنان که مسلمان متأثّر از اهل کتاب بوده، قرار داشته و بخش نخست کتاب خود را از طریق آنان و با استفاده از مأخذ آنها نگاشته است که ابن هشام بعدها آن را حذف کرده است. و دیگر اینکه از هر شاهدی بهره‌گیری می‌کرده از آن جمله است اشعاری که به‌طور زیاد استفاده کرده و گفته شد چهار پنجم اشعار استفاده شده ابن اسحاق را ابن هشام حذف کرده است.

ابن اسحاق از قرآن به‌طور مفصّل استفاده کرده و شأن نزول آیات در هر باب را آورده است. این سیره از جهت انسجام درونی و به عنوان یک متن تاریخی از قوّت قابل توجهی برخوردار است. با توجه به سابقه محدود تاریخ‌نگاری باید کار ابن اسحاق را قدم بسیار مهمّی در پیشرفت دانش تاریخ‌نگاری اسلامی دانست.

بنابراین اولیّن و اصیل‌ترین سیره درباره رسول گرامی اسلام توسط محمد بن اسحاق نگارش و تدوین شده و ویژگیهایی داشت که می‌توان به منظّم بودن، جامع بودن، استفاده از روات مدنی که اطلاعات دقیق‌تری نسبت به سایر شهرها از زندگانی و شرح حال رسول‌الله(ص) داشتند و همچنین استفاده از اساتیدی که در این زمینه تبحّر داشتند اشاره کرد. همان‌طور که گفته شد این کتاب تدوین اوّلیّه‌اش در مدینه صورت گرفته و محمد بن اسحاق هم در مدینه تولّد و رشد یافته بود و لذا می‌شود گفت که نویسنده این سیره از مردم مدینه بوده وی حدود ۷۰ سال بعد از رحلت پیامبر متولّد شده و بعد از ۷۰ سال زندگی وفات یافته است. این سیره توسط ابن هشام به دست ما رسیده است.