حوزه و بایسته‌ها (کتاب)

سؤال

حوزه و بایسته‌ها

حوزه و بایسته‌ها مجموعه سخنرانی‌ها، مقالات و نامه‌های استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر درباره حوزه، روحانیت و مرجعیت است.

حوزه و بایسته‌ها
اطلاعات کتاب
نویسنده	محمدباقر صدر
موضوع	روحانیت و مرجعیت
اطلاعات نشر
ناشر	دارالصدر
ترجمه فارسی
مترجم	سید امید مؤذنی

درگاه‌ها

معرفی

«حوزه و بایسته‌ها» مجموعه سخنرانی‌ها، مقالات و نامه‌های استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر درباره حوزه، روحانیت و مرجعیت است؛ مجموعه‌ای که با توجه به جایگاه و اثرگذاری کم‌نظیر شهید صدر در حوزه علمیه از اهمیتی بی‌مانند برخوردار است.

شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر از نوابغ معاصر بود که نظریه‌پردازی‌ها و نوآوری‌های متعددی را در عرصه‌های مختلف علوم اسلامی به ارمغان آورد، به‌گونه‌ای که در هر یک از دانش‌های حوزوی در زمره بنیان‌گذاران و صاحبان مکتب به‌شمار می‌آید. افزون‌بر این، نبوغ او تنها به نظریه‌پردازی در عرصه علوم محدود نشد. او به ساختارها و نهادهای آفریننده علم و به‌طور ویژه حوزه علمیه نیز می‌اندیشید و در راستای تحول و اصلاح حوزه، اندیشه‌های نو و اقدامات گوناگونی داشت. بخشی از نوآوری‌های او مانند فقه نظام‌ساز و نظریه الاستنطاق در تفسیر موضوعی، دقیقاً در راستای تحول حوزه و ایفای نقش درست و اساسی آن ابداع شده بود. همچنین او خود با نگارش کتاب‌هایی مانند «اقتصادنا» و «البنک اللاربوی فی الاسلام» در مسیر حضور واقعی و اثرگذار حوزه در جهان امروز الگوآفرینی کرد.

شهید صدر در کنار فعالیت‌های شخصی به روشنگری برای طلاب در زمینه اصلاح حوزه نیز مشغول بود و در تبیین ماهیت، اهداف و وظایف حوزه و راهکارهای تحقق نقش آن در جهان و امت در جلسات متعددی مطالبی ناب و عمیق را با شاگردانش طرح کرد که بخشی از آنها امروز به دست ما رسیده است. اندیشه‌هایی را نیز برای اصلاح نهاد مرجعیت در نظر داشت که بخشی از آن را در طرح «المرجعیه الصالحه» به نگارش درآورد. افزون بر این، روش جدیدی را در تألیف رساله عملیه در پیش گرفت که بُعد کاربردی رساله را به سطح حقیقی آن می‌رساند و آن‌قدر جذاب و اثرگذار بود که افزون بر عالمان و نواندیشان شیعه، بخشی از اهل سنت را نیز به خود جذب کرد و آنها به تقلید از شهید صدر بر اساس رساله او یعنی «الفتاوی الواضحه» روی آوردند. وقتی خود زمامدار مرجعیت شد در اصلاح روش ارتباط با مردم و تبلیغ، اقداماتی را انجام داد که سطح تبلیغ معارف دینی و گستره آن را به حد واقعی و مورد نیاز امت برساند. در تأمین معیشت طلاب و اصلاح وضعیت شهریه نیز ابتکاراتی داشت که برخی از آنها در دوره مرجعیت خود او امکان تحقق یافت.

برای اصلاح روش آموزشی حوزه در کنار نظریات و مفاهیم نویی که ارائه می‌کرد، خود دست‌به‌کار شد و کتاب ارجمند «دروس فی علم الأصول» را که به «حلقات» مشهور است به رشته تحریر درآورد.

در زمینه فعالیت‌های اجتماعی حوزه در نهادسازی‌های نو در نجف اشرف نقشی اساسی ایفا کرد و در عمده آنها جایگاه طراحی یا رهبری را برعهده داشت. بررسی الگوی «جماعه العلما» در این باره نمونه خوبی از حضور او در نهادهای اجتماعی حوزوی را به نمایش می‌گذارد که می‌تواند برای امروز حوزه به‌عنوان پیشینه‌ای درخور بررسی و ارتقا مورد توجه قرار بگیرد. همچنین نوع اثرگذاری او در عرصه سیاسی عراق و جهان اسلام، خود فصل پردامنه و شکوه‌مندی است که عناوین متعددی را دربرمی‌گیرد و پژوهش‌های مفصلی درباره آن انجام شده و هنوز هم تحقیقات گسترده دیگری را طلب می‌کند.

نوع و گستره فعالیت‌های شهید صدر در قالب یک عالم حوزوی که به تحول و به‌سازی دائم حوزه می‌اندیشید به‌گونه‌ای است که او را به‌حق به الگویی حقیقی برای اندیشیدن و عمل در عرصه تحول حوزه بدل می‌سازد؛ الگویی که زیر ذره‌بین گذاشتن اندیشه‌ها و اقدامات اصیل و درعین‌حال نوآورانه او بر هر تحول‌خواهی در حوزه ضروری می‌نماید.

آنچه در این کتاب گرد آمده، پرتوهایی است که تنها بخش‌هایی اندک از گستره وسیع اندیشه‌های شهید صدر را به‌نمایش می‌گذارد و بیش از آنکه روشن‌گر ابعاد مختلف اندیشه او و نقش آنها در حوزه باشد، بیان‌گر نیاز مبرم امروز ما به توجه بیش‌ازپیش به او و پژوهش دقیق آثار، اندیشه‌ها و سیره اوست.

در هر حال مجموعه ویژگی‌های این کتاب و نویسنده آن سبب می‌شود که حوزه و بایسته‌ها کتابی منحصر به فرد در موضوع خود باشد که خواندن و دقت در ظرافت‌های آن برای عموم اهل مطالعه و به‌ویژه طلاب حوزه‌های علمیه رهاوردهای فراوانی به ارمغان می‌آورد.

بخش عمده کتاب درواقع بخشی از کتاب «بارقه‌ها» است که پیش از این در قالب مجموعه آثار شهید صدر به زبان فارسی به چاپ رسیده بود. افزون بر این، ترجمه مقدمه کتاب حلقات با عنوان «چرایی و چگونگی تغییر کتاب‌های درسی» با توجه به مطالب ویژه و بسیار مفید آن درباره تحول کتاب‌های درسی، در این مجموعه آمده است. همچنین برخی از نامه‌های شهید صدر که در آن‌ها مطالبی سودمند درباره حوزه و روحانیت وجود داشت، به این مجموعه افزوده شده است.

اگرچه تلاش شده است که این کتاب دربردارنده همه آثار شهید صدر درباره حوزه و روحانیت باشد، اما بدان معنا نیست که همه گفته‌ها و نوشته‌های شهید صدر در این باره، در این مجموعه گرد آمده است؛ چون بخش مهمی از سخنرانی‌ها و بیانات وی همچنان مفقود است و از سویی مطالبی همچون نامه‌های شخصی وی که حاوی مضامین مرتبط با حوزه بوده نیز در این جلد گردآوری نشده است.

منبع بیشتر گفتارهای شهید صدر صوت‌ها یا متن سخنرانی‌های شهید صدر است که توسط مرحوم سید عبدالغنی اردبیلی پیاده‌سازی شده است و در آرشیو پژوهشگاه تخصصی شهید صدر نگهداری می‌شود. منابع نوشتارها نیز در درون متن ذکر شده است.

این اثر در سه فصل «گفتارها»، «مقاله‌ها» و «نامه‌ها» تدوین شده است. در فصل اول «دنیا و مسئولیت دینی»، «علم و مسئولیت دینی»، «فرایند اصلاح حوزه»، «مسئولیت‌های حوزه در امت»، «حوزه و ابتلائات اجتماعی»، «پیشینه ابتلائات حوزه»، «زمینه‌های پیدایش ابتلائات»، «علم‌آموزی، وسیله نه هدف» و… مورد بحث قرار گرفته است.

در فصل «مقاله‌ها» موضوعاتی چون: «چرایی و چگونگی تغییر کتاب‌های درسی»، «جهت‌گیری‌های آینده حرکت اجتهاد»، «فهم اجتماعیِ نص»، «ویژگی‌های فقه شیعی در عرصه قانونگذاری» و «طرح مرجعیت صالح» مورد توجه قرار گرفته است.

همچنین در فصل سوم «نامه‌ها»؛ «ضرورت اجتهاد پویا برای تحقق حکومت اسلامی»، «درباره ملاحظات اظهار فتوا»، «برخورداری از دنیا در حد لازم برای مسئولیت‌های دینی»، «تلگرام تبریک به امام خمینی (ره)»، «وظیفه طالب در برابر انقلاب اسلامی ایران» و «نقش مرجعیت در پیروزی‌های ملت مسلمان ایران»، در نظر قرار گرفته است.

لازم است ذکر شود، «حوزه و بایسته‌ها: گفتارها و نوشتارها درباره حوزه، روحانیت و مرجعیت» استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر به‌تازگی با ترجمه سید امید مؤذنی در ۲۷۶ صفحه و با قیمت ۲۸ هزار تومان از سوی انتشارات دارالصدر چاپ و منتشر شده است.

نویسنده

محمدباقر صدر در روز ۲۵ ذی‌القعده سال ۱۳۵۳ق| ۱۳۱۳ش، در شهر کاظمین متولد شد. شهید صدر یک پسر و پنج دختر پاک و مخلص از خود به یادگار گذاشت. شهید صدر از محضر اساتیدی چون آیت‌الله شیخ عباس رمیثی و آیت‌الله ملاصدرا بادکوبه‌ای که بخش دوم کفایه و اسفار اربعه را نزد ایشان خواند، بهره برد. همچنین آیت‌الله شیخ محمدتقی جواهری که بخش اول کفایه و بخشی از لمعه را نزد ایشان خواند. این افراد اساتید شهید صدر بودند.

غایه الفکر فی علم الاصول، فدک فی التاریخ، فلسفتنا، اقتصادنا از آثار اوست.

دستیابی آیت الله شهیدصدر به درجه اجتهاد و فقاهت، پیش از بلوغ شرعی در تاریخ شیعه بی‌سابقه بود. همچنین مرجعیت این فقیه جوان و تقلیدِ مردم عراق و دیگر بلاد عربی از او نیز بسیار حایز اهمیت بود؛ زیرا او پیش از رسیدن به چهل سالگی از مراجع بزرگ جهان اسلام محسوب می‌شد. رژیم بعث عراق، در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۵۹، آیت الله سیدمحمدباقر صدر و خواهرش بنت الهدی را دستگیر و به بغداد برد. رئیس سازمان امنیت کشور عراق، آیت الله صدر را به مرگ تهدید کرد و از ایشان خواست که چند کلمه برضد انقلاب اسلامی ایران بنویسد تا از مرگ نجات یابد. اما آیت الله صدر مخالفت کرد و گفت: «من آماده شهادتم.» آن گاه این خواهر و برادر مجاهد و عالم را به شکنجه‌گاه بردند و به شهادت رساندند. سرانجام در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۵۹، در نیمه‌های شب جنازه آن دو شهید را به خانواده‌شان تحویل دادند.

شهید سید محمدباقر صدر در پنجم ذی قعده ۱۳۵۳ قمری در شهر کاظمین چشم به جهان گشود. پدرش سید حیدر از مراجع عظام تقلید بود که سلسله تبار این خاندان به امام موسی بن جعفر علیه‌السلام متصل است و از ویژگی‌های افراد این خانواده آن است که همگی در زمره مجتهدان و عالمان زمان خود بوده‌اند و این ویژگی کم‌تر در افراد یک خاندان دیده می‌شود.

وی در سال ۱۳۶۵ ق در محضر دو نفر از بزرگ‌ترین شخصیت‌های علمی حوزه نجف اشرف، یعنی مرحوم شیخ محمدرضا آل یاسین و مرحوم سید ابوالقاسم خویی شاگردی نمود. در سن یازده سالگی منطق را فراگرفت و رساله‌ای در همین موضوع نگاشت. موضوع رساله او بررسی اعتراضاتی بود که به برخی از کتاب‌های منطقی وارد شده است. در اوایل دوازده سالگی کتاب معالم الاصول را نزد برادر خود مرحوم سید اسماعیل صدر آموخت. از تیزهوشی او همین بس که بر صاحب معالم ایراداتی را وارد کرد که مرحوم آخوند خراسانی در کفایه به آن‌ها اشاره کرده است.

شهید صدر تحصیلات اصولی خود را در سال ۱۳۷۸ ق و دروس فقه را در سال ۱۳۷۹ق به پایان رساند.

وی به‌طور رسمی از روز سه‌شنبه دوازدهم جمادی الثانی سال ۱۳۷۸ ق تدریس خارج اصول را آغاز کرد و این دوره درسی تا سال ۱۳۹۱ ق ادامه یافت. هم‌چنین شهید صدر تدریس خارج فقه را به روش عروة الوثقی در سال ۱۳۸۱ ق آغاز کرد که مدت‌ها ادامه داشت.

ویژگی‌های علمی شهید صدر تنها به دانش فقه و اصول محدود نمی‌شود، بلکه دیدگاه‌های فکری او در عرصه‌های منطق، فلسفه، اقتصاد، اخلاق، تفسیر و تاریخ نیز قابل ملاحظه است و او در هر یک از این موضوعات تألیفات ارزشمندی دارد. نوآوری‌ها و سخنان تازه او در موضوعات بالا به هیچ وجه قابل انکار نیست.

محتوا

...