سید احمد خوانساری

سؤال

سید احمد خوانساری کیست و چه جایگاهی در حوزه علمیه شیعه دارد؟

درگاه‌ها

سید احمد خوانساری(۱۳۰۹ ق-۱۴۰۵ق|۱۳۶۳ش)، مرجع تقلید شیعه در ایران، در قرن چهاردهم قمری.

تصویر آیت الله سید احمد خوانساری

زندگی‌نامه

از مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم و آغاز قرن پانزدهم. نسب او با سی واسطه به امام موسی کاظم(ع) می‌رسد. خوانساری مقدّمات علوم دینی و دروس میانی را در خوانسار، نزد برادرش و سیدعلی اکبر بیدهندی (همسر خواهرش) فراگرفت. سپس در ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و در دروس خارج فقه و اصول محمدصادق مدرّس اصفهانی، عبدالکریم گزی* و محمدعلی تویسرکانی شرکت کرد. خوانساری در ۱۳۲۸ برای ادامه تحصیل به نجف رفت. سپس به سلطان آباد (اراک کنونی) رفت و در درس شیخ عبدالکریم حائری یزدی*، بنیان‌گذار حوزه علمیه اراک، حضور یافت و خود نیز به تدریس در آن حوزه نوپا پرداخت. پس از هجرت حائری به قم، وی ابتدا بنابه درخواست مردم اراک، برای اداره حوزه علمیه در آنجا ماند، ولی پس از آگاهی از علاقه‌مندی استادش به حضور وی در حوزه علمیه قم، در ۱۳۴۲ به قم رفت. پس از درگذشت حائری و نیز در دوره مرجعیت آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی*، خوانساری از معتمدان او و نیز از مدرّسان طراز اول حوزه علمیه قم شمرده می‌شد. در ۱۳۶۹ که سیدیحیی سجادی، امام جماعت مسجد سیدعزیزاللّه واقع در بازار تهران، درگذشت، تجار و بازاریان از آیت اللّه بروجردی خواستند که شخص باکفایتی را به عنوان امام جماعت مسجد معرفی کند. بدین ترتیب، در ۱۳۷۰ خوانساری به توصیه بروجردی و به اصرار فراوان مردم، به تهران رفت. او از همین سال تا پایان عمر در مسجد مذکور به اقامه نماز، تدریس فقه و اداره امور دینی پرداخت.

آیت اللّه خوانساری در ۱۸ محرم الحرام سال ۱۳۰۹ ه‍. ق، در خوانسار متولد شد. پدرش سید یوسف خوانساری (د. ۱۳۱۲ ه‍.ق)، یکی از علمای محترم خوانسار و از شاگردان ملا حسینعلی تویسرکانی، و برادر مهترش آیت اللّه سید محمّد حسن خوانساری (د. ۱۳۳۷ ه‍.ق) بودند.

آیت اللّه خوانساری در ۲۰ سالگی (۱۳۲۸ ه‍.ق) به قصد بهره بردن از درس آیات عظام و اساطین حوزه علمیه نجف اشرف، رهسپار آنجا شد. او از اساتید به نام آنجا سالیانی بهره برد و در این مدت، با آیت اللّه میر سید علی یثربی کاشانی هم‌مباحثه بود. سپس، وی در سال ۱۳۳۰ ه‍.ق با دختر آیت اللّه مولا محمّد علی خوانساری (د. ۱۳۳۲ ه‍.ق)، یکی از علمای مشهور نجف اشرف و صاحب بزرگترین کتابخانه‌های نفیس نجف وصلت کرد. معظم‌له پس از نیل به درجه اجتهاد، در سال ۱۳۳۶ ه‍.ق به ایران آمد.

حضور در اراک و قم

ورود آیت اللّه حاج سید احمد خوانساری به ایران، چند سال پس از تأسیس حوزه علمیه اراک- در سال ۱۳۳۲ ه‍.ق به همت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری- بود؛ لذا، معظم‌له رهسپار اراک شد تا از فیض آیت اللّه حائری بهره گیرد، و در کنار تحصیل به تدریس سطوح نیز بپردازد.

با مهاجرت آیت اللّه حائری به قم و تشکیل حوزه علمیه در آنجا، مردم اراک از ایشان خواستند که آیت اللّه خوانساری به جای ایشان اقامه جماعت کند، و اداره امور دینی مردم را بر عهده بگیرد. مرحوم استاد هم با این تقاضا موافقت کرد. ص۳۱۹.

خوانساری در سال ۱۳۴۰ ه‍.ق از اراک به قم مهاجرت کرد، و یکسره به درس فقه و اصول آیت اللّه حائری- در حالی که خود مدرسی بزرگ بود- حاضر شد. آیت اللّه خوانساری از همان اوان حضور در درس آیت اللّه حائری، مورد توجه کامل ایشان قرار گرفت، چنان‌که آقای حائری پس از دو ماه، محل اقامت نماز جماعت خویش را در مدرسه فیضیه به ایشان تفویض کرد، و در اولین نماز جماعت هم شرکت جست و به وی اقتدا نمود. ص۳۱۹.

مهاجرت به تهران

مرحوم آیت اللّه خوانساری تا سال ۱۳۶۹ یا ۱۳۷۰ ه‍.ق در قم به تدریس، تألیف و اقامه جماعت- در مسجد مسگرهای بازار- اشتغال داشت، و پیوسته حوزه درس او مورد توجه افراد با استعداد بود و توانست گروهی را تربیت نماید. در این سال، پس از درگذشت آیت اللّه یحیی سجادی، عالم معروف تهران و امام جماعت مسجد سید عزیز اللّه، چهره‌های علمی و شخصیتهای موجه تهران از آیت اللّه بروجردی درخواست عالم بزرگواری کردند که هم با قدرت علمی خود حوزه علمیه تهران را اداره کند و هم تقوایش راهنمای مردم باشد. آیت اللّه بروجردی این سفر و مهاجرت را به آیت اللّه خوانساری سپرد، و ایشان نیز پذیرفت. در مدت ۳۵ سالی که وی در تهران ماندگار شد، آنچه در توان داشت در تدریس- یک دوره کامل فقه از طهارت تادیات-، تألیف تربیت نفوس مستعده، اقامه جماعت در مهمترین مساجد تهران و ارشاد و راهنمایی مؤمنان، و رفع نیازمندیهای حوزه‌های علمیه کوشید.

آیت الله سید احمد خوانساری

اساتید

۱. ملا محمد کاظم خراسانی (۱۲۵۵–۱۳۲۹ ه‍.ق)

۲. سید محمد کاظم یزدی (۱۲۵۶–۱۳۳۷ ه‍.ق)

۳. ملا فتح اللّه شریعت اصفهانی (۱۲۶۶–۱۳۳۹ ه‍.ق)

۴. آقا ضیاء الدین عراقی (۱۲۷۸–۱۳۶۱ ه‍.ق)

۵. میرزا محمّد حسین غروی نائینی (۱۲۷۷–۱۳۵۵ ه‍.ق)

۶. شیخ عبدالکریم حائری یزدی (۱۲۷۶–۱۳۵۵ ه‍.ق)

۷. سید ابوتراب خوانساری (۱۲۷۱–۱۳۴۶ ه‍.ق)

۸. میر محمّد صادق احمدآبادی اصفهانی (د. ۱۳۴۸ ه‍.ق)

۹. ملا عبدالکریم گزی اصفهانی (د. ۱۳۳۹ ه‍.ق)

۱۰. میرزا محمّد علی تویسرکانی

۱۱. سید محمّد حسن خوانساری (د. ۱۳۳۲ ه‍.ق)

۱۲. علی اکبر حکمی یزدی (د. ۱۳۲۲ ه‍.ق)

۱۳. محمد رضا مسجد شاهی اصفهانی (۱۲۸۷–۱۳۶۲ ه‍.ق).

شاگردان

1. مرتضی حائری یزدی
2. مرتضی مطهری
3. حسینعلی منتظری
4. سید موسی صدر
5. سید مصطفی صفائی خوانساری
6. محمّد تقی صدیقین اصفهانی
7. علی اصغر صالحی کرمانی
8. میرزا عبداللّه مجتهدی تبریزی
9. سید محمّد حسن آل طیب جزائری
10. محمّد لاکانی رشتی
11. سید عبد اللّه شبستری
12. جلال طاهر شمس گلپایگانی
13. شیخ علی پناه اشتهاردی
14. محمّد تقی ستوده
15. احمد مجتهدی تهرانی
16. مهدی حائری یزدی
17. سید محمّد باقر موحد ابطحی
18. میرزا محمود انصاری قمی
19. سید رضی شیرازی
20. سید عزالدین حسینی زنجانی.
21. مجدالدین محلاتی شیرازی
22. سید عبد الکریم موسوی اردبیلی
23. محمّد تقی شریعتمداری
24. سید حسین شمس خراسانی

۲۵. عزیز اللّه علیمرادیان نهاوندی.

آثار

کتاب جامع المدارک اثر جامع و مشهور فقهی آیت‌الله سید احمد خوانساری

• جامع المدارک فی شرح المختصر النافع که در هفت مجلد با تعلیقه علی اکبر غفاری به چاپ رسیده ــ اثری جامع در فقه استدلالی و شرحی بر المختصرالنافع محقق حلّی است. این کتاب، بیانگر احاطه علمی خوانساری به فقه و مبانی آن است. او در این کتاب در بسیاری از مسائل به نقد نظر مشهور پرداخته و در ادله آن مناقشه کرده است. از ویژگیهای دیگر این اثر، استحکام در تعابیر، نوآوری در تقریر مطالب و اختصار مباحث است. دیدگاه‌ها غالبآ بدون ذکر قائل آنها مطرح شده و مهم‌ترین ادله مورد استناد، آیات و احادیث است. خوانساری پس از تحلیل و نقد آرای فقها در موارد اختلافی، کمتر به پذیرش دیدگاهی خاص و جمع‌بندی نهایی پرداخته است. از سوی دیگر، او در آثار فتوایی خود، فتوایی برخلاف مشهور نداده است، که این را ناشی از احتیاط فراوان او می‌دانند. ازاین رو گفته‌اند که آرای مقبول خوانساری در جامع المدارک در موارد متعدد با فتاوای او در رساله عملیه متفاوت است.

• حاشیه بر العروة الوثقی سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی
• مناسک حج
• احکام عبادات
• کتاب الطهارة
• کتاب الصلاة
• رساله عملیه فارسی و عربی
• العقائد الحقّة، تنها اثر او در علم کلام و مشتمل بر یک دوره اصول عقاید استدلالی است. اثر حاضر به تبیین اصول عقاید شیعه بر اساس احادیث پرداخته است. کتاب که تألیف یکی از مراجع بلند پایه و پر آوازه علمی معاصر شیعی است، با بهره گیری از کتاب های حدیثی و کلامی برای اثبات مطالب مورد بحث نگارش یافته و محور های اصلی آن را اصول عقاید شیعه تشکیل می دهد. این اثر با اثبات صانع شروع و با بررسی هایی در نبوت عامه و خاصه ادامه پیدا می کند و عمده مطالب آن را بحث امامت تشکیل می دهد. در این بخش که عمدتا ناظر به مباحث امامت خاصه است، امامت یکایک امامان مورد بحث قرار گرفته و نصوص وارد شده در باره امامت آنها، گردآوری و نقل شده است. علاوه بر نصوص موجود در باره امامت امامان(ع)، معجزه های نقل شده از آنان نیز، جهت تأیید نصوص، ذکر شده اند. در این بخش، تحلیل و استدلالی از نویسنده به چشم نمی خورد. پایان بخش کتاب، بحث معاد و اثبات آن است.

تیتر

آیت‌ﷲ سید احمد خوانساری با مشی محتاطانه‌ای که برگزیده بود، در پاره‌ای موارد کوشید تا با انقلابیون همراهی کند. عمده همراهی‌های آیت‌ﷲ خوانساری با انقلابیون در سال‌های ۴۱ و ۴۲ بود. در این دو سال، شاه پهلوی با تصویب قوانینی، اعتراض روحانیت را برانگیخته بود و مرحوم خوانساری هم از معترضین بود. انتقادهای وی اما خالی از تندروی بود و می‌کوشید تا با همان مسلک محتاطانه خود، در مسیر اعتراض گام بردارد. پیش از این اما آیت‌ﷲ خوانساری با رویّه انقلابی‌گری میانه‌ای نداشت و بر اعمال انقلابیون نیز خُرده می‌گرفت.

آیت‌ﷲ خوانساری در آستانه انقلاب و با فراگیری آن نیز، با انقلابیون همراهی چندانی نکرد. آیت‌ﷲ خوانساری با برخوردهای انقلابی موافقتی نکرد. وی اعتراض‌هایی را به نحوه عملکرد حاکمیت داشت، اما با مشی انقلابی‌گری نیز موافتی نکرد.

جایگاه علمی و سیاسی

اقدام خوانساری به برگزاری جلسه درس، به عنوان یکی از دانش آموختگان ممتاز حوزه نجف و از شاگردان مبرِّز حائری، چه در قم و چه در تهران، نقش مهمی در انتقال دستاوردهای علمی حوزه نجف به حوزه‌های ایران داشته است.

او به سبب جایگاه علمی و اخلاقی ممتاز خود و نیز حضور و فعالیت مستمر در این مسجد مهم ـکه در مرکز بازار تهران قرار داشت ــ صاحب شخصیتی مقبول و بانفوذ سیاسی ـ اجتماعی شد. پس از درگذشت بروجردی، برخی از علمای طراز اول خواستار آن شدند که خوانساری به نجف یا قم برود و مرجعیت عام شیعیان را بپذیرد، ولی خوانساری تهران را ترک نکرد (همان، ج ۱، ص۳۸۰)؛ در هر صورت، از این زمان به بعد، خوانساری یکی از مراجع تقلید شد و برخی از شیعیان پاکستان، عراق و نیز بسیاری از مردم ایران، وی را به عنوان مرجع تقلید خویش برگزیدند.

تحلیل و برآورد کلی از خط مشی سیاسی خوانساری از ۱۳۴۱ش و تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی تا فروپاشی حکومت پهلوی در ۱۳۵۷ش، و نیز اقدامات او در مقاطع گوناگون در برابر حکومت، نشان می‌دهد که سیره سیاسیِ وی به تدریج از مخالفت آشکار با سیاستهای رژیم و اعلام صریح مواضع خود به نوعی احتیاط و میانه‌روی روی آورده است. البته خوانساری از ابتدا در شمار مخالفان تند و صریح حکومت و به ویژه شخص محمدرضاشاه نبود (← آیت اللّه سیداحمد خوانساری، ص ۸۹، ۹۴). او که از ناکامی علمای نجف در جریان مشروطه خاطرات ناخوشایندی داشت، منش مداراگرایانه حائری یزدی و بروجردی با حکومت را باور داشت، هرچند به نزدیکی با حکومت روی خوش نشان نمی‌داد.

خوانساری پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در صحنه سیاست حضور جدّی نداشت و باتوجه به آنکه وی در آن زمان بیش از نود سال داشت، شاید سالخوردگی وی نیز در این امر بی تأثیر نبوده باشد. با وجود این، وی در این دوره مورد توجه و احترام امام خمینی بود.

بسیاری از عالمان معاصر احتیاط بسیار و ورع خوانساری را ستوده و وی را در تهذیب نفس و فضائل اخلاقی چون ادب، تواضع و ساده زیستی دارای مرتبه ای بلند دانسته‌اند.

جایگاه علمی رفیع او نیز برای همگان مشهود بود، چنان‌که بسیاری از بزرگان حوزه قم، نجف و کربلا پس از درگذشت آیت اللّه بروجردی وی را اعلم و دارای دقت نظر در مسائل فقهی می‌دانسته‌اند.

ویژگی مهم فقه خوانساری، استقلال در رأی است که در بسیاری موارد به مخالفت او با دیدگاه مشهور انجامیده است. مثلا خوانساری (ج ۱، ص ۲۰۱) در ادله نجاست اهل کتاب مناقشه کرده است. گستره ولایت فقها را مضیّق شمرده و حتی تصرفاتی مانند اجرای حدود و قصاص در عصر غیبت را برای آنان جایز ندانسته است. خوانساری قائل به جواز عمل کردن قاضی به علم خویش بوده و آن را یکی از راه‌های کشف حقیقت شمرده است. او در برخی ادله شرط مرد بودن قاضی مناقشه کرده است. به نظر او در شبهای مهتابی، فجر صادق دیرتر از شبهای دیگر تحقق می‌یابد.

خوانساری در ادله حرمت بازیِ بدون رهن با آلات قمار مناقشه کرده و درنتیجه دلالت این ادله را بر حرمت شطرنج قابل خدشه دانسته (← ج ۳، ص ۲۷–۲۸)، هرچند در مقام فتوا آن را جایز به‌شمار نیاورده است.

تیتر

شخصيت آيت اللّه سيداحمد خوانسارى در گفتگو با آيات و اساتيد: سيدحسين شمس، مرتضوى لنگرودى، ابوطالب تجليل، هادى معرفت، مرحوم ستوده:

استاد ستوده: آيت الله خوانسارى جامع معقول و منقول بود. هم فقه مى‌فرمود و هم فلسفه و كلام.ص۲۲۹.

ويژگيهاى اخلاقى و فضائل و مناقب انسانى ايشان فراوان است. از جمله:

1. اعتقاد راسخ به خدا و قيامت و اصول دين. 2. تعبّد به احكام شرعى و پاى بندى به عمل به دستورات دين: انجام واجبات و مستحبات و ترك محرمات و مكروهات.ص۲۳۰. احتياط را از اصول مسلم زندگى خويش قرارداده بود. تا در كارى يقين به رضايت الهى نداشت انجام نمى‌داد. احتياط ايشان در مصرف وجوهات زبانزد عام و خاص است. 4. زهد و ساده زيستى يكى ديگر از مشخصات ايشان بود. به دنيا و تعلّقات آن وابستگى نداشت. به اندازه ضرورت از امكانات دنيا استفاده مى‌كرد. تواضع و ادب يكى ديگر از ويژگيهاى ايشان بود. به همه بندگان خدا احترام مى‌گذاشت. هيچ تكبر و غرورى در او ديده نمى‌شد. در مجالس با حالت دو زانو خيلى موءدّب مى‌نشست. به اهل علم و سادات احترام خاصى مى‌گذاشت و خلاصه آن مدتى كه من با ايشان حشر و نشر داشتم نه تنها خلافى از ايشان نديدم بلكه صفات اخلاقى، صداقت، صفا، توحيد، ادب و تواضع در رفتار ايشان متجلى بود.ص۲۳۱. شمس: آيت الله حائرى(ره) درباره ايشان فرموده است: اجتهاد را به هر معنى كه تفسير كنيم آقا سيد احمد خوانسارى مجتهد است و عدالت را به هرگونه معنى كنيم ايشان عادل است.ص۲۳۱. مرحوم آقا سيد احمد جامع معقول و منقول بود نه تنها در فقه و اصول و رجال و درايه كه در فلسفه و كلام نيز كار كرده بود و به مبانى عقلى احاطه داشت. برخى از بزرگان، شوارق را نزد ايشان خوانده اند و كتاب عقايد الحقه كه يك دوره ا صول دين استدلالى است ميزان احاطه ايشان به فلسفه و كلام را نشان مى‌دهد.ص۲۳۲. آيت الله معرفت: مرحوم آيت الله خوانسارى از شخصيتهاى برجسته علمى وفقهى بود كه در عرصه تقوا و عمل كم نظير بود. عظمت فقهى و قداست ايشان زبانزد عام و خاص بود آنچه در ميان علماى قم پس از فوت آيت الله بروجردى مسلم بود اعمليت ايشان بود.لذا افرادى چون امام خمينى سعى داشتند مرجعيت ايشان را پس از آيت الله بروجردى مطرح نمايند اما ايشان نپذيرفت.ص۲۳۳.

آية الله خوانسارى از فقيهان برجسته اى بود كه به زودى تحت تأثير نظرات فقهى مشهور قرار نمى‌گرفت. استقلال رأى از ويژگيهاى فقهى ايشان است كه مى‌تواند براى فضلاى جوان حوزه مورد توجه قرار گيرد. شما جامع المدارك ملاحظه كنيد نوعاً در برابر ديدگاه مشهور نظريه اى مستقل ارائه مى‌دهد ولى از آنجا كه جامع المدارك را كتاب فتوا نيست به طور قطع نظر نمى‌دهد و همانند شيخ انصارى فكر انسان را به جولان و تأمّل وا مى‌دارد.ص۲۳۴.

«مرجع متقین» اثری درباره سید احمد خوانساری

مطالعه بیشتر

• مرجع متقین، خاطرات و اسنادی منتشر نشده درباره آیت الله خوانساری، به کوشش و نگارش محمدتقی انصاریان خوانساری، انتشارات انصاریان.
• صاحب نفس قدسیه، خاطرات و كرامات فَقِیه حضرت آیت الله العظمی حاج سید احمد خوانساری، عبدالحسن بزرگمهرنیا، انتشارات لمپا.