کامل الزیارات

سؤال

کامل الزیارات را چه کسی نوشته و موضوع و محتوای آن چیست؟ این کتاب چقدر اعتبار دارد؟

کامل الزیارات نوشته ابن قولویه (درگذشت ۳۶۸ یا ۳۶۹ق) اثری درباره آداب و ثواب زیارت قبور پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) و امامزادگان است. کامل الزیارات یکی از مهم‌ترین منابع امامیه در زیارات و نخستین کتاب مزاری است که برجای مانده است. کتاب کامل الزیارات شامل ۸۴۳ حدیث می‌باشد که در ۱۰۸ باب تنظیم شده است. این کتاب یکی از ارزشمندترین مجموعه‌های حدیثی در زمینه زیارت و از منابع غنی عاشورا پژوهی می‌باشد که مهم‌ترین روایات این بخش را در خود جای داده است.

کامل الزیارات
اطلاعات کتاب
نویسنده	ابن قولویه
تاریخ نگارش	قرن سوم و چهارم
موضوع	آداب زیارت
زبان	عربی

برخی درباره انتساب کتاب کامل الزیارات به ابن قولویه شبهاتی مطرح کرده‌اند. محمدباقر بهبودی حدیث‌پژوه، این کتاب را اثر ابوعبدالله بوشنجی از شاگرد ابن قولویه می‌داند.

نویسنده

ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر قمی (د ۳۶۸ یا ۳۶۹ق / ۹۷۹ یا ۹۸۰م)، محدث و فقیه امامی، دارای تألیفاتی در حدیث و فقه بوده که مشهورترین آنها کامل الزیارات است

جعفر بن قولویه قمی از برجسته‌ترین چهره‌های راویان شیعه و فقیهان امامیه، در قرن چهارم هجری است که در شهر قم به دنیا آمد و از اساتید بزرگی همچون احمد بن ادریس اشعری قمی، پدرش محمد بن قولویه، محمد بن یعقوب کلینی، محمد بن حسن صفار و علی بن بابویه (پدر شیخ صدوق) بهره برده است. مدفن او در کاظمین است.

معرفی و جایگاه

کامل الزیارات که تألیف آن به نیمه اول قرن چهارم بازمی‌گردد نخستین کتاب مزاری است که برجای مانده و بدین جهت در منابع روایی شیعه حائز اهمیت فراوان است. کتاب کامل الزیارات شامل ۸۴۳ حدیث می‌باشد که در ۱۰۸ باب تنظیم شده است. این کتاب یکی از ارزشمندترین مجموعه‌های حدیثی در زمینه زیارت و از منابع غنی عاشورا پژوهی می‌باشد که مهم‌ترین روایات این بخش را در خود جای داده است. این کتاب از مهم‌ترین منابع روایی شیعه در موضوع زیارت است. راوی آن حسین بن احمد بن مغیره بوشنجی است.

مؤلف این کتاب، انگیزه نگارش این کتاب را تقرب به درگاه الهی و پیامبر و علی و فاطمه و ائمه بیان می‌کند و گفته است با نشر معارف اهل‌بیت(ع) و نقل ثواب زیارت آن بزرگواران، به جمیع اهل ایمان هدیه‌ای تقدیم کرده باشد. ابن قولویه در آغاز کتاب، تمام راویان آن را توثیق کرده است. این کتاب بیش از هزار سال است که مورد توجه محدثین و فقها بوده است. بحارالانوار، مفاتیح الجنان و اکثر کتاب‌های دعا و زیارت و منابع عاشورایی از جمله آثاری هستند که از این کتاب بهره برده‌اند.

در تألیف کامل الزیارات از مجموع ۸۴۳ روایت، حدود ۷۶۹ روایت، از منابع مکتوب ابن قولویه، یعنی حدود ۱۲ عنوان کتاب از دسته آثار کتب نوادر، کتب مزار، کتاب‌های پراکنده و کتب جامع روایی نقل شده است. و حدود ۱۰۰ روایت، معادل حدود یک‌هشتم اثر با نقل شفاهی در این کتاب آمده است.

کامل الزیارات برای اولین بار در ۱۳۵۶ق در نجف به کوشش عبدالحسین امینی به چاپ رسیده است. این کتاب که یکی از مهم‌ترین منابع امامیه در زیارات است، به نوبهٔ خود مورد استفادهٔ شیخ مفید در المزار و دیگران قرار گرفته است. در سده‌های اخیر کامل الزیارات به عنوان یک منبع رجالی نیز مطرح شده و مورد استفادهٔ برخی از رجال‌شناسان امامی قرار گرفته است.

منابع

کتاب کامل الزیارات بیشترین تأثیر را از کتب ذیل گرفته است:

• ۲۰۵ روایت از المزار سعدبن عبدالله اشعری
• ۵۴ روایت از المزار محمدبن حسن صفار قمی
• ۱۱۷ روایت از النوادر محمد بن حسین بن ابی الخطاب
• ۷۱ روایت از النوادر محمد بن یحیی العطار
• ۹۸ روایت از النودار علی بن حسین بابویه
• ۱۱۲ روایت از الجامع محمد بن حسن بن ولید
• ۲۷ روایت از الکافی محمدبن یعقوب کلینی

موضوع

1. ثواب زیارت حضرت رسول(ص).
2. آداب و ثواب زیارت امیرالمؤمنین علی(ع).
3. آداب و ثواب زیارت امام حسن(ع).
4. ثواب گریه و اقامه عزا بر امام حسین(ع) و چگونگی نماز و زیارت در حرم آن حضرت که بخش اعظم کتاب را دربرگرفته است.
5. شیوه زیارت حرم امام کاظم(ع) و امام جواد (ع).
6. شیوه زیارت سایر ائمه(ع).
7. زیارت مؤمنین.
8. زیارت امامزادگان.

ابهامات

برخی درباره انتساب کتاب کامل الزیارات به ابن قولویه شبهاتی مطرح کرده‌اند. اولین ابهام را محمدباقر بهبودی (درگذشت ۱۳۹۳ش) حدیث‌پژوه مطرح کرده است. خلاصه نظریه بهبودی این است که کامل الزیارات اثر شاگرد ابن قولویه به نام ابوعبدالله بوشنجی بوده و او با اصل قراردادن اثر استاد خود، این کتاب را تدوین کرده است. بهبودی معتقد است کامل الزیارات کنونی اثر ابن قولویه نیست، بلکه نتیجه بازنویسی اثر ابن قولویه توسط بوشنجی و آکنده از درجها و اضافات است. بوشنجی از نظر عالمان رجال شیعه ضعیف و سست مذهب، و روایات او نیز مردود است. گفته شده است حجم قابل توجهی از این کتاب به نقل از راویان ضعیف و غیرقابل اعتماد اختصاص یافته است.

تیتر

انتساب اين كتاب به ابن قولويه قمى، معروف بلكه متواتر است و كتاب‌هاى حديثى، دعايى، زيارات و رجالىِ بسيارى، از آن نقل كرده‌اند؛ مانند: المزار شيخ مفيد، التهذيب‌ و الاستبصار شيخ طوسى، كتب گوناگون ابن طاووس، المزار ابن مشهدى، بحار الأنوار، وسائل الشيعة و مستدرك الوسائل. اين، از آن روست كه‌ كامل الزيارات‌، ارزش حديثى، دعايى، معنوى، معرفتى و رجالى دارد. ص۳۲۶.

تعداد روايات كتاب، 755 مورد است كه از اين تعداد، 124 حديث مرسل است.محدّث نورى در سده سيزدهم، به استناد قراينى از خود كتاب، ابراز كرده است كه برخى از روايات كتاب- چون خبرى طولانى و شريف، معروف به «خبر زائده» در باب 82 و 88-، توسط يكى از شاگردان ابن قولويه، نقل شده و وى آن را به جهت مشابهت و هم‌خوانى معنوى با ديگر مطالب، پس از درگذشت مؤلّف، به كتاب افزوده است.ص۳۲۷.

شمار راويان در اسناد روايات كتاب‌ كامل الزيارات‌، 709 نفر است. از اين تعداد، 32 نفر مشايخ ابن قولويه‌اند. درباره وثاقت راويان كتاب ياد شده، در ميان علماى رجال، اختلاف نظر وجود دارد. برخى چون شيخ حرّ عاملى و سيّد ابو القاسم خويى- در رأى اول خود-، همه راويان آن را اعم از مشايخ ابن قولويه و مشايخ مشايخ او تا معصوم، موثّق دانسته‌اند. در مقابل، عدّه‌اى چون محدّث نورى و سيّد ابو القاسم خويى- در رأى دوم- و برخى از شاگردان او مانند عرفانيان و سبحانى، تنها مشايخ مستقيم ابن قولويه را موثّق دانسته‌اند. اين اختلاف، از دو برداشت مختلف از ظاهر عبارت ابن قولويه در ابتداى كتاب، پديد آمده است كه مى‌گويد: اين روايات را از طريق مشايخِ «امامى ثقه و معروف به حديث و علم»، از ائمه عليهم السلام نقل مى‌كند. بر مبناى متأخّر در تقسيم‌بندى حديث، با مراجعه به منابع رجالى، معلوم مى‌شود كه از 709 راوى كتاب‌ كامل الزيارات‌، 315 نفر توثيق شده‌اند، 327 نفر مسكوت مانده‌اند، 14 نفر تضعيف شده‌اند و 25 نفر اختلافى‌اند.