آمرزش گناه در قرآن

سؤال

آمرزش گناه در قرآن کریم، چگونه آمده و با چه بیانی به توضیح آن پرداخته است؟

آمرزش و بخشش گناه بندگان از سوی خداوند از مفاهیم مهم و پرکاربرد در قرآن است. آمرزش و مغفرت الهی زمانی تحقق می‌یابد که بنده، استغفار و توبه کند و از کار خود پشیمان باشد و از خداوند طلب بخشش کند. در قرآن، پس از ایمان و توبه و استغفار، انجام عمل صالح و کارهای خوب، دادنِ قرض و صدقه، عبادت و تقوا، و جهاد در راه خدا از مصادیقی است که راه آمرزش گناه توسط خداوند را باز می‌کند.

غفران الهی، وعده‌ای است که خداوند به گناهکاران داده است که آنان با توبه و استغفار و عمل صالح بتوانند به سوی خداوند برگردند و لطف و رحمت خداوند در دنیا و آخرت شامل آنان شود.

غفران الهی

بسیاری از اسماء الهی دلالت بر رحمت و غفران الهی دارد. نام‌هایی همچون غفور، غفار، حلیم، رحیم،‌ رحمان، تواب، ارحم الراحمین و... نشان از بخشش خداوند دارد. به طور مثال غفور ۹۱ بار در قرآن آمده و با صفاتى مانند: «رحيم»، «عفو»، «عزيز»، «شكور»، «ودود» و «حليم» همراه مى‌باشد. یا لفظ رحمان در قرآن ۵۷ بار و اسم رحيم ۹۵بار وارد شده و در تمام موارد به عنوان وصف خدا آمده‌اند.

بخشش گناهان بندگان از سنت‌ها و مفاهیم مهم دینی است. غفران و بخشش الهی بارها در قرآن آمده است و خداوند وعده داده است که گناهان بندگان توبه‌کننده‌اش را می‌پذیرد: ﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛ بگو: اى بندگان من كه بر زيان خويش اسراف كرده‌ايد، از رحمت خدا مأيوس مشويد. زيرا خدا همه گناهان را مى‌آمرزد. اوست آمرزنده و مهربان.﴾(زمر:53) مفسران درباره این آیه گفته‌اند كه از اميدبخش‌‏ترين آيات قرآن مجيد نسبت به همه گنهكاران است. طبق روايتى امام على(ع) فرمود: در تمام قرآن آيه‏‌اى وسيع‌تر از اين آيه نيست. خداوند در قرآن بارها از مغفرت و رحمت خود سخن می‌کند و مردم را به سوی خود فرامی‌خواند و دعوت می‌کند که به سوی غفران الهی بشتابند.

تحصیل آمرزش و مغفرت الهی، با تحقق اسباب آن است که توبه و استغفار شرط اول آن، و انجام دستورات قرآن از جمله عمل صالح از عوامل آن است.

استغفار و توبه

استغفار و توبه گناهکار اولین شرط برای آمرزش اوست. واژه استغفار ۴۲بار در قرآن‌ كريم‌ به‌ شكل‌هايی گوناگون‌ آمده‌ است‌ كه‌ در بيشتر موارد، به‌ صيغه امر و از سوی خداوند خطاب‌ به‌ بندگان‌ است‌. استغفار یعنی طلب بخشش و غفران از خداوند و توبه یعنی پشیمانی از انجام گناه. توبه در لغت به معنای بازگشت یا بازگشت از معصیت است. توبه و واژگان هم‌ریشه آن ۸۷ مرتبه در قرآن کریم به کار رفته‌اند. در بسیاری از آیات توبه و استغفار در کنار هم آمده است.

آيات فراوانى از قرآن دليل بر عموميّت توبه و شمول آن نسبت به جميع گناهان است. توبه سبب آمرزش همه گناهان حتى شرك خواهد شد. در آیه ۸ سوره تحریم شرط آمرزش گناه را توبه خالصانه می‌داند: «تَوْبَةً نَصُوحًا». مفسران توبه نصوح را واجد چهار شرط می‌دانند: «پشيمانى قلبى، استغفار زبانى، ترك گناه، و تصميم بر ترك در آينده.» توبه گناهان گذشته را نابود می‌سازد، همان گونه که اسلام آثار کفر و جاهلیت را به طور کلی از میان می‌برد.

امام علی(ع): در توبه نمودن از گناهان خود تعجيل كنيد و توبه را به تأخير نيندازيد!

بارها در قرآن ذکر شده است که در قدم اول آمرزش گناه، انسان باید توبه کند و از گناه خود پشیمان باشد:﴿مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، که خداوند گناهان این گروه را به حسنات تبدیل می‌کند.﴾(فرقان:۷۰) و در آیات زیادی استغفار و توبه به صورت امر آمده است و بندگان را سفارش به این کار می‌کند تا گناهانشان بخشیده شود. خداوند توبه‌کنندگان را دوست دارد. در قرآن از زبان حضرت شعیب(ع) گفته می‌شود که از پرودگار خود آمرزش بخواهید (استغفار) و توبه کنید که پرودگار مهربان است. هرجا که استغفار در قرآن با فعل امر گفته شده، با اوصاف غفار، غفور، رحیم و ودود آمده است.

تقوا و عبادت

یکی از مواردی که قرآن تأکید دارد که با انجام آن گناهان بندگان را از بین می برد تقوا و دوری از گناه است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، اگر از خدا پروا داريد، براى شما [نيروى‌] تشخيص [حق از باطل‌] قرار مى‌دهد؛ و گناهانتان را از شما مى‌زدايد؛ و شما را مى‌آمرزد؛ و خدا داراى بخشش بزرگ است.﴾(انفال:۲۹) مفسران ذیل این آیه توضیح داده‌اند که تقوا و پرهیزکاری گناهان را از بین می‌برد.

تقوا از مهمترین عوامل آمرزش گناه است. همچنین در جای دیگر قرآن آمده است که اجتناب از گناهان کبیره، باعث آمرزش گناهان دیگر می‌شود. در سوره نوح طاعت و عبادت خداوند و تقوا سبب آمرزش گناه دانسته شده است.

راه‌هاى آمرزش گناه متعدد است و يكى از راه‌هاى آمرزش گناه، اجتناب از كباير است. كسانى كه مقيد مى‌باشند و مرتكب گناهان كبيره نمى‌شوند موجبات آمرزش خود را فراهم مى‌آورند. و البته يكى از گناهان كبيره همان اصرار بر صغيره است.

یاد خدا و استغفار از مقدمات آمرزش گناه است. و نیز نماز از حسناتی است که گناهان را از بین می‌برد:﴿نماز را در دو طرف روز و اوایل شب برپا دار، چرا که نیکی‌ها، بدی‌ها را بر طرف می‌سازد.﴾(هود:۱۱۴) علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل این آیه نوشته است نمازها حسناتى است كه در دلهاى مؤمنين وارد شده و آثار معصيت و تيرگی‌هايى كه دلهايشان از ناحيه سيئات كسب كرده از بين می‌‏برد.

تبعیت از پیامبر(ص)

یکی از مهمترین عوامل آمرزش گناه، تبعیت از راه پیامبر (ص) است. این تبعیت همان ایمان و تقوا است. پیرو پیامبر (ص) بودن، به معنای انجام واجبات و ترک نواهی و منکرات است. اینگونه خداوند گناهان را می‌بخشد. در قرآن آمده که به پیامبر گفته می‌شود که به مردم بگوید اگر خداوند را دوست دارند باید از من پیروی کنند.

نزديكى خدا به بنده، گناهان او را از بين می‌برد و می‌آمرزد و این نزدیکی حاصل تقوا و پرهیزکاری است.

ایمان و عمل صالح

ایمان و عمل صالح، از اعمالی است که سبب آمرزش گناه می‌شود. انسان بدون ایمان نمی‌تواند مشمول رحمت و بخشش خداوند قرار بگیرد. ایمان و عمل صالح در حدود ۱۰۰ بار همراه باهم در قران ذکر شده اند. عمل صالح از آموزه‌های مهم قرآنی است. خداوند می‌فرماید: ﴿کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند، قطعاً گناهان آنان را می‌پوشانیم.﴾(عنکبوت:۷) در سوره محمد آمده است مومنانی که عمل صالح انجام می‌دهند خداوند گناهان و بدی‌های آنان را می‌زداید و از بین می‌برد. و ایشان با توبه به سوی خداوند می‌روند. نخست بايد در پرتو اعمال صالح از گناهان پاك شد سپس وارد بساط قرب پروردگار و بهشت و نعمتهاى او گرديد.

حسنات

یکی از عواملی که سیئات (گناهان) را از بین می‌برد، انجام حسنات (نیکی‌ها) است. حسنات در قرآن مصادیق زیادی دارد. و عبادات و نماز و انفاق را شامل می‌شود و بر هر کار خیر و خوبی اطلاق دارد. برخی هم حلم و صبر را هم از مصادیق آن می‌دانند. اعمال نیک، اعمال بد را از بین می‌برد. كار نيك كه از انگيزه الهى سر چشمه گرفته، آثار گناه را از بنده می‌شويد و تيرگی‌ها را به روشنايى مبدل می‌سازد. قرآن بارها یادآور شده است که بدی‌ها را با خوبی دفع کنید.:﴿و بدی را به نیکی دفع کنند.﴾(رعد:۲۲)

هجرت و جهاد

خداوند در قرآن فرموده است کسانی که در راه من هجرت کرده‌اند و از خانه‌های خود بیرون رانده شدند و در راه خدا آزار دیدند و جنگ کردند و کشته شدند گناهان آنان را می‌بخشم و آنها را به بهشت درمی‌آورم. مفسران ذیل این آیه گفته‌اند تمام كسانى كه در راه خدا هجرت كرده‌‏اند و از خانه و وطن خود بيرون رانده شده‌‏اند و در راه خدا آزار ديده‌‏اند و جهاد كردند، نخستين احسانى كه از طرف خداوند در حق آنان خواهد شد اين است كه خداوند، قسم ياد كرده كه گناهان آنها را خواهد بخشيد و تحمل اين شدائد و رنجها را كفاره گناهانشان قرار می‌دهد تا به‌كلى از گناه پاك شوند.

صدقه و قرض

صدقه دادن باعث از بین رفتن گناهان می‌شود. در آیه ۲۷۱ سوره بقره امر به صدقه دادن شده است و خداوند پس از آن می فرماید با این کار خداوند از گناهان شما می‌گذرد. مفسران ذیل این آیه گفته‌اند انفاق در راه خدا در آمرزش گناهان اثر عميق دارد زيرا بعد از دستور انفاق در اين آیه می‌‏فرمايد: «و گناهان شما را می‌‏پوشاند». در قرآن، صدقه دادن سبب تطهیر و تزکیه می‌شود. خداوند به پیامبر (ص) می‌فرماید صدقه (زکات) مردم را بگیر که سبب طهارت و تزکیه آنان می‌شود.

قرض دادن یکی از راه‌های آمرزش گناه است که قرآن به آن اشاره کرده است: ﴿إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ۚ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ؛ اگر به خدا قرض‌الحسنه دهید، آن را برای شما مضاعف می‌سازد و شما را می‌بخشد؛ و خداوند شکرکننده و بردبار است!﴾(تغابن:۱۷) از اين آیه معلوم می‌‏شود كه انفاق مانند توبه از مكفّرات است‏.حلیم بودن خداوند در این اشاره به آمرزش گناهان و عدم تعجیل در عقول بندگان است. و نیز آیه ۱۲ سوره مائده هم به این مضمون تصریح کرده است: «لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ».

مطالعه بیشتر

• گناه‌شناسی، محسن قرائتی.
• اخلاق در قرآن دوره ۳ جلدی، آیت الله مکارم شیرازی.

جستارهای وابسته

• مصادیق گناه در قرآن