اوتاد
اوتاد چه کسانی هستند؟
اوتاد یک طبقه از اولیاء حق در تصوف هستند که مقام بالایی در سیر و سلوک دارند. اوتاد در سلسله مراتب اولیاء مقامی فروتر از قطب و امامان، و فراتر از ابدال و ابرار و اخیار دارند. در برخی از متون عرفانی و روایات صوفیهٔ شمار اوتاد ۴، ۷، ۳۰ و ۴۰ دانسته شده است، اما بیشتر، آنان را ۴ تن پنداشته‌اند و گفته‌اند این چهار در چهار جهت عالم مانند چهار میخ، ثبات این جهان را نگه داشته‌اند.
در روایات شیعه واژهٔ اوتاد گاه به پیامبر(ص) و ائمهٔ دوازده‌گانه(ع) و گاه به گروهی از اولیا اطلاق شده است.
در تصوف
اوتاد، در اصطلاح متصوفه به کسانی گفته می‌شود که در سلسله مراتب اولیاء مقامی فروتر از قطب و امامان و افراد، و فراتر از ابدال و ابرار و اخیار دارند. اوتاد در لغت به معنی میخ‌هاست.[۱]
اوتاد در آثار صوفیان، عنوان یکی از طبقات اولیاء حق است که مانند ابدال و اخیار یا مانند قطب و غوث، در کار این جهان و در سیر رهروان حق تأثیر دارند و سالکان، منازل طریقت را با امید به حمایت و توجه آنها طی می‌کنند. اما تعریف این چند اصطلاح و اخیار و اوتاد در همه منابع تصوف و عرفان یکسان نیست. همه این مراتب در یک معنای کلی مشترک‌اند: انسان‌های کامل، واصلان به حق، یا وارستگانی که دیگران در سیر روحانی خود می‌توانند به آنها تکیه کنند.[۲]
محمد استعلامی ادیب و عرفان‌پژوه درباره تعریف اوتاد می‌گوید: «هیچ تعریف دقیق یا محدودی که مناسب با یک مرجع امروزی باشد و اوتاد را از ابدال یا اخیار مشخص کند، نمی‌توان به دست داد و باید گفت که همه اینها اولیاءالله و تکیه‌گاه روحانی سالکان‌اند. تنها نکته‌ای که در تعریف اوتاد می‌توان گفت این است که بیشتر منابع شماره آنها را چهار تن نوشته و گفته‌اند این چهار در چهار جهت عالم مانند چهار میخ، ثبات این جهان را نگه داشته‌اند. نام این افراد در همه منابع تصوف و عرفان یکسان نیست.»[۳]
تعداد و مصادیق
در روایات صوفیهٔ اوتاد گروهی از اولیا شمرده شده‌اند که شمار آنها ۴ یا ۷ یا ۴۰ تن است که بر خُلق موسی(ع) یا بر قلب جبرئیل خلق شده‌اند. در برخی از متون عرفانی شمار اوتاد، ۴، ۷، ۳۰ و ۴۰ دانسته شده است، اما بیشتر آنان را ۴ تن پنداشته‌اند. دربارهٔ جایگاه و مرتبهٔ اوتاد نیز اختلاف نظر دیده می‌شود. اکثر متون جایگاه آنان را فراتر از ابدال و فروتر از امامان یا نقبا یا افراد معرفی می‌کنند. اما برخی از صوفیه آنان را بالاتر از ابرار و فروتر از ابدال می‌دانند. ویژگی مهمی که در طبقات مختلف اولیا به چشم می‌خورد، آن است که با وفات یکی از آنها فردی از طبقهٔ پایین‌تر جانشین او می‌شود. به این ترتیب، با وفات یکی از اوتاد فردی از طبقهٔ ابدال یا ابرار جایگزین او می‌گردد.[۴]
در آثار ابن‌عربی گاه افراد مربوط به طبقات بالاتر، یعنی قطب و امامان از جملهٔ همین اوتاد معرفی شده‌اند. و نیز گاه بعضی اوتاد چهارگانه را جزو ابدال هفتگانه دانسته‌اند که ۳ تن دیگر قطب و امامان هستند. ابن‌عربی گاهی الیاس، عیسی، ادریس و خضر را از اوتاد معرفی می‌کند که با جسم خود در دنیا حضور دارند که دو تن از آنان امامانند و یک تن قطب است. در جای دیگر ابن عربی از شخصی به نام ابن جعدون به عنوان یکی از اوتاد نام می‌برد که او را در شهر فاس دیده است. و گاه از ۴ شخص دیگر یاد می‌کند که دو تن آنها دو مرد فارسی و حبشی، سومی شخصی به نام ربیع بن محمود ماردینی و شخص چهارم خود اوست.[۵]
در روایات
در قرآن کریم از کوه‌ها به عنوان اوتاد ارض یاد شده است؛[۶] که در کتب روایات آن را به گروه‌های مختلف اولیا تعبیر و تفسیر کرده‌اند. در روایات شیعه واژهٔ اوتاد گاه به پیامبر(ص) و ائمهٔ دوازده‌گانه(ع) و گاه به گروهی از اولیا اطلاق شده است که در سلسله مراتب ابدال و عبّاد و سیاح قرار دارند و از محبوب‌ترین بندگان خدا هستند. وقتی که این واژه درمورد پیامبر(ص) و ائمه(ع) به کار می‌رود، دارای این ویژگی است که خداوند به سبب آنان ساکنان زمین را از هلاکت حفظ می‌کند، و وقتی که امامان دوازده‌گانه زمین را ترک گویند، زمین اهل خود را فرو خواهد برد. خداوند این گروه را حجت بر بندگان خود قرار داده است و به امر او برپا ایستاده، و آماده‌اند، و آفرینش آنان قبل از خلق موجودات عالم و به صورت انواری بوده است که در طرف راست عرش خداوند قرار داشته‌اند.[۷]
تعبير اوتاد، همسو با تعابير برخي روايات درباره نقش حجت و امام معصوم(ع) در حفظ زمين از نابودي است. از جمله امام سجاد(ع) مي‌فرمايند: «ما پناه اهل زمين هستيم، همان‌گونه كه ستارگان پناه اهل آسمان‌اند. ما كساني هستيم كه خداوند به وسيله ما آسمان را نگاه مي‌دارد تا [مبادا] بر زمين فرو افتد، مگر به اذن خودش. خداوند به وسيله ما زمين را نگاه مي‌دارد تا اهلش را نلرزاند و نابود نكند، و به واسطه ما باران مي‌بارد؛ و اگر از ما كسي در زمين نباشد، همانا زمين اهلش را در خود فرو مي‌برد.»[۸]
از پيامبر(ص) خطاب به امام علی(ع) نقل است که من و دوازده تن از فرزندانم و تو اى على، دكمه زمين (يعنى ميخ‌ها و كوه‌هاى آن) هستيم؛ خداوند به واسطه ما، زمين را ميخكوب كرده تا اهلش را فرو نَبَرد. پس هر گاه دوازدهمين فرزندم [از ميان] برود، زمين، اهل خود را فرو مى بَرَد و مهلت داده نمى‌شوند.[۹]
منابع
- ↑ لاشیء، حسین، «اوتاد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ استعلامی، محمد، «اوتاد» فرهنگنامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۹، ج۱، ص۴۲۱.
- ↑ استعلامی، محمد، «اوتاد» فرهنگنامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۹، ج۱، ص۴۲۱.
- ↑ لاشیء، حسین، «اوتاد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ لاشیء، حسین، «اوتاد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ سوره نبأ آیه ۷.
- ↑ لاشیء، حسین، «اوتاد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ مصباح، محمّدتقي، «اخلاق و عرفان اسلامي»، نشریه معرفت، سال ۱۳۸۷، شماره ۱۳۴، ص۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه ميزان الحكمه، درالحدیث، بی‌تا، بی‌جا، ج۱۰، ص۴۲۵.