اسفار اربعه

سؤال

مراحل اسفار اربعه را به صورت خلاصه بیان کنید؟

درگاه‌ها

اصطلاح‌شناسی

عارفان مراحل سیر معنوی انسان برای رسیدن به مقام کمال و تبدیل به انسان کامل را در چهار مرحله صورت‌بندی کرده‌اند. این چهار مرحله را به چهار سفر تشبیه کرده‌اند و آن را اسفار اربعه (چهارگانه) خوانده‌اند. مبنای این تشبیه از نظر عارفان این است که آنان معتقدند که چون مسافرت مستلزم ترک وطن است، پس سلوک معنوی هم مانند سفر مستلزم ترک وطن مألوف برای نفس است. وطن اولیهٔ مألوف برای نفس انسان تن اوست و آغاز سلوک معنوی ترک این وطن است. از لوازم این سفر این است که شخص تعلقات نفسانی برآمده از نیازهای تن را ترک کند. از نظر عارفان این ترکْ اولین مرحلهٔ سفر و آغاز مسافرت به سوی خداست.

این اسفار چهارگانه عبارت‌اند از:

• سفر از خلق به سوی حق؛
• سفر با حق در حق؛
• سفر از حق به سوی خلق با حق؛
• سفر با حق در خلق.

تاریخچه

آموزه‌های مربوط به مباحث سیر و سلوک، از شرایط آن تا مراحل و شرح این مراحل، در دوره‌های مختلف تاریخی عرفان اسلامی پیوسته در حال تحول، توسعه و غنی‌تر شدن بوده است. از جمله این مباحث، مفهوم اسفار اربعه است که خود تقریرهای مختلفی دارد. مفهوم اسفار اربعه، با تقریرهای متفاوتی که در مکتب عرفانِ نظری محیی‌الدین ابن عربی (۵۶۰ - ۶۳۸ق‌) از آن شده است، پیش از او وجود نداشته است؛ زیرا بسترهای هستی‌شناسانهٔ آن در مکاتب عرفانی پیش از مکتب ابن عربی موجود نبوده است.

سه تقسیم‌بندی چهارگانه از اسفارْ پیش از ابن عربی وجود داشته است. این تقسیم‌بندی‌ها توسط عبدالکریم قشیری (۳۷۴-۴۶۵ق)، احمد غزالی (۴۵۲–۵۲۰ق)، نجم‌الدین کبری (۵۴۰-۶۱۸ق) انجام شده است. تقریرهای این افراد از اسفار اربعه با تقریرهای مکتب ابن عربی دربارهٔ این اسفار انطباق کامل ندارد؛ زیرا در این تقریرها از سفر سوم و چهارم بحثی نشده است.

محتوای اصلی اسفار اربعه، یعنی سفر از خلق به سوی حق و سفر با حق در حق و سفر از حق به سوی خلق با حق و سفر با حق در خلق، در آثار ابن عربی به شکل‌های گوناگون موجود است. تقریرهای ابن عربی از اسفار اربعه با تقریرهای مشهور آن تفاوت‌هایی دارد. این تقریرها در آثار صدرالدین قونوی (درگذشتهٔ ۶۷۱ یا ۶۷۳ق)، شاگرد و شارح مشهور ابن عربی، با تحلیل‌های عمیق‌تر و علمی‌تر ارائه شده است.

بعد از قونوی، شارحان مکتب عرفانی ابن عربی، از جمله عفیف‌الدین تلمسانی (درگذشتهٔ ۶۹۰ق)، عبدالرزاق کاشانی (درگذشتهٔ ۷۳۶ق) و داود قیصری (درگذشتهٔ ۷۵۱ق)، با تصرفاتی در تقریرهای ابن عربی صورت نهایی و مشهور اسفار اربعه را ترسیم کردند؛ صورتی که از طریق کتاب اسفار اربعهٔ ملاصدرا شهرت بسیار یافت. بعد از ملاصدرا این تقریر از سوی شارحان زیادی مورد بررسی قرار گرفت و به غنای آن افزوده شد.

ملاصدرا در اثر فلسفی مشهور خود، اسفار اربعه، را بر اساس اسفار چهارگانهٔ اولیاء و عرفا ترتیب داد. او از این طریق کوشید سیر و سلوک عقلی و نظری اهل حکمت و فلسفه را به گونه ای با سفرهای علمی و ذوقی عرفا و اولیاء تطبیق دهد.

ویژگی‌های اسفار چهارگانه

اسفار چهارگانهٔ عرفانی دو به دو در مقابل یکدیگر قرار دارند و نسبت به هم دارای تقابل و تعاکس هستند. سفر اول و سوم از دو جهت با هم تقابل دارند: سفر اول با حق نیست، ولی سفر سوم با حق است؛ سفر اول و سوم در مبدأ و منتهی عکس یکدیگر هستند، یعنی خلق در سفر اول مبدأ و در سفر سوم مقصد سفر است. سفر دوم و چهارم هم، با اینکه در صفت با حق بودن مشترک هستند، با یکدیگر از جهتی تقابل دارند: سفر دوم در حق است، ولی سفر چهارم در خلق.

سفر اول

در این سفر ابتدایی، که سفر از خلق به سوی حق است، سالک ابتدا باید حجاب‌های ظلمانی و نورانی بین خود و بین حقیقت ازلی و ابدی را بردارد. خود را از قیود امکانی و جزئی آزاد کند تا به قرب الهی برسد. وجهۀ اصلی همت عارف در این مرحله ساحت قلب است، که ابتدا باید آن را از اعمال و پندار نامناسب پاک کند، سپس به زیور اعمال و عقاید پسندیده مزین سازد. به بیان دیگر، سالک در اثر ریاضت‌هایی که تحمل می‌کند، به تدریج عشق سوزانی در قلبش به حق تعالی ایجاد می‌شود و این عشق در شدید‌ترین مرحله به فنای عارف و وصال او با حق تعالی می‌انجامد.

سفر دوم

در این سفر، که سفر از حق به سوی حق با حق است، سالک، پس از اینکه در سفر اول به مقام یقین و معرفت به وجود حق رسید، از حرکت اشتیاقی به خداوند باز نمی‌ایستد و با عشق فطری به کمال مطلقْ متوجه به سوی حق می‌شود و در مراتب اسماء و صفات الهی سیر می‌کند. او در این مرحله عاشق حسن و کمال مطلق و نامتناهی الهی می‌شود و به سیر معنوی و تعلیم اسماء وجودی و حقیقی الهی، و نه اسماء لفظی، می‌پردازد. سالک در این سفر ظهور هر اسم از اسماء الهی را در مظهر خود به طور وجودی ادراک می‌کند و از طریق درک اسماء و صفات لطف و قهر الهی بر جایگاه وجودی بهشتیان و دوزخیان آگاهی می‌یابد. او در این مقام به یقین در میابد که هر چیز در حقیقت به وجود الهی موجود است. در این سفر، سالک به مقام توحید خاص نائل می‌شود و طلیعهٔ رسیدن به شأن نبوی را می‌بیند؛ شأنی که از طریق آن سالک توانایی اخبار از جانب حق را پیدا می‌کند.

سفر سوم

این مرحله از سفر، که سفر از حق به سوی خلق است با حق، سالک در مراتب افعال حق و در عوالم جبروت، ملکوت و ناسوت سیر می‌کند؛ یعنی، ذات و لوازم این عوالم را مشاهده می‌کند. در این سفر ، مقام محو، که مقام فنای در توحید افعالى است، از سالک زدوده می‌شود و او به مقام صحو تام، یعنی هشیاری و حضور بعد از مستی وصال و غیبت، می‌رسد و باقی به بقاء الله می‌گردد. در پایان سفر سوم، عارف به مقامی از نبوت می‌رسد؛ البته نه نبوت تشریعی، زیرا او در تشریع تابع نبی مطلق است. منظور از نبوت در این جا خبر دادن از ذات و صفات و افعال خداوند است.

سفر چهارم

سالک در این مرحله، که سفر با حق در خلق است، به مقام بقا و حیات بعد از فنا می‌رسد. در این مرحله، شأن نبوی او، که در مرحلهٔ قبل بالقوه بود، به فعلیت می‌رسد و او از سوی خداوند برای تبلیغ احکام الهی و هدایت خلق به سوی حق مبعوث می‌شود. در این مرحله، سالکْ خلق را به زبان وحی و با شرح صفات جمال و جلال الهی به سوی خداوند رهنمون می‌شود و آنان را از عالم کثرت به عالم وحدت می‌خواند و از شرک به سوی توحید هدایت می‌کند. در این سفر، سالک از طریق برقراری حکومت حق و وضع سیاست بر مدار احکام الهی جامعهٔ بشری را به سوی کمال الهی سوق می‌دهد.

مطالعه بیشتر

• «اسفار اربعه در عرفان اسلامی»، داود حسن‌زاده کریم‌آبادی، فصلنامهٔ حکمت عرفانی، ش۲، ۱۳۹۰.