اسفار اربعه
 | این مقاله هماکنون به دست Shamloo در حال ویرایش است. |
مراحل اسفار اربعه را به صورت خلاصه بیان کنید؟
اصطلاح‌شناسی
عارفان مراحل سیر معنوی انسان برای رسیدن به مقام کمال و تبدیل به انسان کامل را در چهار مرحله صورت‌بندی کرده‌اند. این چهار مرحله را به چهار سفر تشبیه کرده‌اند و آن را اسفار اربعه (چهارگانه) خوانده‌اند.[۱] مبنای این تشبیه از نظر عارفان این است که آنان معتقدند که چون مسافرت مستلزم ترک وطن است، پس سلوک معنوی هم مانند سفر مستلزم ترک وطن مألوف برای نفس است. وطن اولیهٔ مألوف برای نفس انسان تن اوست و آغاز سلوک معنوی ترک این وطن است. از لوازم این سفر این است که شخص تعلقات نفسانی برآمده از نیازهای تن را ترک کند. از نظر عارفان این ترکْ اولین مرحلهٔ سفر و آغاز مسافرت به سوی خداست.[۲]
این اسفار چهارگانه عبارت‌اند از:
- سفر از خلق به سوی حق؛
- سفر با حق در حق؛
- سفر از حق به سوی خلق با حق؛
- سفر با حق در خلق.[۳]
تاریخچه
آموزه‌های مربوط به مباحث سیر و سلوک، از شرایط آن تا مراحل و شرح این مراحل، در دوره‌های مختلف تاریخی عرفان اسلامی پیوسته در حال تحول، توسعه و غنی‌تر شدن بوده است.[۴] از جمله این مباحث، مفهوم اسفار اربعه است که خود تقریرهای مختلفی دارد. مفهوم اسفار اربعه، با تقریرهای متفاوتی که در مکتب عرفانِ نظری محیی‌الدین ابن عربی (۵۶۰ - ۶۳۸ق) از آن شده است، پیش از او وجود نداشته است؛ زیرا بسترهای هستی‌شناسانهٔ آن در مکاتب عرفانی پیش از مکتب ابن عربی موجود نبوده است.[۵]
سه تقسیم‌بندی چهارگانه از اسفارْ پیش از ابن عربی وجود داشته است. این تقسیم‌بندی‌ها توسط عبدالکریم قشیری (۳۷۴-۴۶۵ق)، احمد غزالی (۴۵۲–۵۲۰ق)، نجم‌الدین کبری (۵۴۰-۶۱۸ق) انجام شده است. تقریرهای این افراد از اسفار اربعه با تقریرهای مکتب ابن عربی دربارهٔ این اسفار انطباق کامل ندارد؛ زیرا در این تقریرها از سفر سوم و چهارم بحثی نشده است.[۶]
محتوای اصلی اسفار اربعه، یعنی سفر از خلق به سوی حق و سفر با حق در حق و سفر از حق به سوی خلق با حق و سفر با حق در خلق، در آثار ابن عربی به شکل‌های گوناگون موجود است. تقریرهای ابن عربی از اسفار اربعه با تقریرهای مشهور آن تفاوت‌هایی دارد. این تقریرها در آثار صدرالدین قونوی (درگذشتهٔ ۶۷۱ یا ۶۷۳ق)، شاگرد و شارح مشهور ابن عربی، با تحلیل‌های عمیق‌تر و علمی‌تر ارائه شده است. بعد از قونوی، شارحان مکتب عرفانی ابن عربی، از جمله عفیف‌الدین تلمسانی (درگذشتهٔ ۶۹۰ق)، عبدالرزاق کاشانی (درگذشتهٔ ۷۳۶ق) و داود قیصری (درگذشتهٔ ۷۵۱ق)، با تصرفاتی در تقریرهای ابن عربی صورت نهایی و مشهور اسفار اربعه را ترسیم کردند؛ صورتی که از طریق کتاب اسفار اربعهٔ ملاصدرا شهرت بسیار یافت.[۷]
ویژگی‌های اسفار چهارگانه
سفر در اصطلاح عرفا، توجه دل است به سوی حق و گذر از نفس است به جانب خداوند. ملاصدرا می‌گوید: برای سالکانِ راه حقیقت، چهار سفر قائل شده‌اند: اول سفر از خلق به حق، دوم سفر به حق در حق، سوم سفر از حق به خلق و چهارم سفر به حق در خلق.[۸]
توضیح آنکه سفر عبارت از ترک وطن است و در ظاهر، مسافر کسی را می‌گویند که از مألوف خود دور شده و دیوارهای شهرش را نبیند. پس تا در وطن است، یا شهر خود را می‌بیند، مسافر نیست. اما سفرِ نفس عبارت است از آنکه نفس، شهر بدن را نبیند و این امر مستلزم آن است که توجهی به بدن و امورات آن نداشته باشد و این اولین مرتبه از سفر است.
به عبارت دیگر انسان هرگاه خود را فراموش کند و توجهی به مادیات و مألوفات بدن نداشته و از جسمانیات گذشته باشد، تازه مسافر الی الله شده است؛ مسافری که برای رسیدن به مراتب کامل حقیقت، باید جمیع مدارج اسفار را بپیماید. به لحاظ آنکه حقیقت وجود در کلام عرفا، دارای مبدأ و مرجعی است و به اصطلاح در دو قوس صعود و نزول قرار می‌گیرد، اصل سفر هم در این دو قوس و شامل چهار مرتبه است که عرفای بسیاری به آن به انحاء گوناگون اشاره کرده‌اند.[۹]
سفر اول
سفر اول پس از رفع حجاب‌های ظلمانی و نورانی و از خلق (یا از نفس) به سوی حق است. سالک در انتهای این سفر، به فنای (محو) در افعال (توحید افعال) می‌رسد. در این مرتبه از توحید، تنها فاعل مستقل که فاعلیتش وابسته به موجود دیگری نیست، خداوند است و فاعلیت سایر موجودات، جلوه ای از فاعلیت او است که بدون اذن و اراده او محقق نمی‌گردد؛ بنابراین هر چه در پهنه هستی رخ می‌دهد، فعل خدا و در حیطه و خواست اوست.[۱۰]
سفر دوم
، سیر سالک از حق به حق است. در این مرحله از سفر، سالک در اسماء خداوند سیر می‌کند (تجلیات اسمائی) و از آنها بهره می‌برد. به عبارت دیگر خداوند در این مرتبه از سفر، با اسماء خود بر سالک تجلی می‌کند و سالک تلاش می‌کند تا از این تجلیات نهایت استفاده را ببرد. نهایت این سفر توحید ذات (فنای ذات یا فنای تام) است.
سفر سوم
سفر سالک از حق به خلق است. قوس نزولِ وجود از این مرحله شروع می‌شود. در این مرحله سالک از حالت فنا خارج شده، وارد مرحله صحو می‌شود و به عبارت دیگر، سالک از حالت بیخودی و سُکر خارج شده و بخود متوجه می‌شود.
سفر چهارم
که سفر از خلق است به خلق، توجه سالک هم به خدا و هم به خلق است. و چون چهار مرحله اسفار را کامل پیموده، قادر است بندگان را بر اساس مقتضای حالشان به طریقی که شایسته آن هستند، هدایت کند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر
۱ـ اسفار اربعه، مقدمه، ص۲.
۲ـ مبادی اخلاق در قرآن، آیت الله جوادی آملی، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۹ش، ص۲۸۱، مقامات عارفان.
منابع
- ↑ یثربی، سید یحیی، عرفان نظری (تحقیقی در سیر تکاملی و اصول و مسائل تصوف)، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۱ش، ص۴۹۱-۴۹۲.
- ↑ موسوی خمینی، سید روح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۲ش، ص۸۹.
- ↑ یثربی، عرفان نظری، ص۴۹۲.
- ↑ حسن‌زاده کریم‌آبادی، داود، «اسفار اربعه در عرفان اسلامی»، حکمت عرفانی، سال اول، ش۲، زمستان ۱۳۹۰ش، ص۱۰.
- ↑ حسن‌زاده کریم‌آبادی، «اسفار اربعه در عرفان اسلامی»، حکمت عرفانی، ص۱۱.
- ↑ حسن‌زاده کریم‌آبادی، «اسفار اربعه در عرفان اسلامی»، حکمت عرفانی، ص۱۲.
- ↑ حسن‌زاده کریم‌آبادی، «اسفار اربعه در عرفان اسلامی»، حکمت عرفانی، ص۱۳.
- ↑ ملا صدرا، اسفار اربعه، دارالاحیاء التراث، ۱۹۸۱م، ج۱، ص۲–۲۰۰.
- ↑ ر. ک. موسوی خمینی، سید روح‌الله، مصباح الهدایه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، ۱۳۷۲ش، ص۸۹.
- ↑ سعیدی، محمد و دیوانی، محمد امیر، معارف اسلامی (۱)، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۰.