اخباریگری
مکتب اخباری را توضیح دهید.
اخباریگری، مکتبی علمی در مذهب شیعه است که توجه افراطی به حدیث دارد و قرآن، عقل و اجماع را جزو منابع استنباط شرعی نمی‌داند. مهمترین ویژگی این جریان فکری، انکار حجیت عقل در مصادر احکام شرعی است که سبب اخلافات زیادی با تفکر غالب و اجتهادی شیعه شده است.
اخباریگری به عنوان یک مکتب توسط محمد امین استرابادی پایه‌گذاری شد و قرن یازدهم و دوازدهم اوج شکوفایی و چیرگی‌اش بر حوزه‌های علمیه و تفکر اجتهادی شیعه بود. افکار اخباری به نام اهل نقل و با تفکر حدیث‌گرایی در عصر غیبت توسط شیخ صدوق و کلینی آغاز گردید.
اخباریان ظاهر قرآن را حجت نمی‌دانند و تنها تفسیر اهل بیت(ع) از قرآن را روا می‌دارند و با حجیت عقل سر ستیز دارند. اخباریان تندرو تمام روایات کتب اربعه و برخی تمام روایات وارده از اهل بیت را صحیح و عمل به آن را واجب می‌دانند. این مکتب فکری اجتهاد را حرام می‌دارند و تنها عمل به اخبار ائمه را واجب می‌دانند. با علم اصول فقه میانه‌ای ندارند و اجماع و ظنون معتبر و… را در استنباط احکام شرعی نافذ نمی‌دارند.
اهل اجتهاد و اصولیون از مبارزان همیشگی با اخباریان بودند و سرآمد آنان که در افول این جریان نقش اساسی داشت محمد باقر بهبهانی مشهور به وحید بهبهانی بود.
عقاید
اخباریون، گروهی از علمای شیعه‌اند که در مقابل اصولیین از استفاده عقل در اصول و فروع پرهیز می‌کردند و آن را موجب انحراف از صراط مستقیم می‌دانستند.[۱] آنها تابع اخبارند و «اجتهاد» را باطل می‌دانند.[۲]
مهمترین تفکر اخباریان این است که عقل را حجت نمی‌دانند و سایر اختلافات آنان با دیگر جریانات فکری از همین موضوع نشات می‌گیرد.[۳] اخباریان، تنها کتاب و سنت و برخی از آنان فقط سنّت را به عنوان دلیل احکام می‌پذیرند و از قرآن، جز آنچه تفسیرش از ائمه(ع) وارد شده است، قابل درک نمی‌دانند. اصولیان، ادلّه استنباط احکام را کتاب، سنّت، اجماع و عقل می‌دانند.[۴] اخباریان روش اجتهاد و تفکر تحلیلی را در فقه شیعی محکوم می‌نمودند و به پیروی از ظواهر احادیث مذهبی دعوت می‌کردند.[۵]
اخباری‌ها تمام روایات درج شده در کتاب اربعه را پذیرفته و به مقتضای آن عمل می‌کنند، و معتقدند که نیازی به علم رجال نیست. اما عالمان غیر اخباری همه اخبار ذکر شده در کتب اربعه (کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار) را حجت و معتبر نمی‌دانند و می‌گویند ما نیاز کامل به علم رجال داریم.
اخباری‌ها معتقدند که باید امامان معانی قرآن را روشن سازند؛ و آن را تفسیر کنند، زیرا معانی آن بالاتر از اندیشه و درک افراد عادی است. از این نظر ظاهر قرآن حجت نیست.[۶] این مکتب مدعی است که معنی هر آیه‌ای را از حدیث باید استفسار کرد، اگر ظاهر آیه‌ای بر مطلبی دلالت کند ولی حدیثی آمده باشد و بر ضد ظاهر آن آیه باشد، ما باید به مقتضای حدیث عمل کنیم و بگوییم معنی واقعی آیه را ما نمی‌دانیم.[۷]
از دیگر اعتقادات آنان این است که اجماع و ظنون معتبر حجت نمی‌باشد و نیز برخی از آنان قائل به تحریف قرآن[۸] هستند.[۹]
در اثر مقبولیت اخباریگری در قرن یازدهم و دوازدهم، بازگشت به آثار حدیثی شدت گرفت و همانند قرن چهارم و پنجم، به تدوین مجامع و موسوعه‌های حدیثی پرداخته شد.[۱۰]
دوره‌های اخباریگری
اخباریگری به معنای یک مکتب فکری منسجم از قرن یازدهم شروع شد و تا اواخر قرن دوازدهم از قدرتمندترین جریان‌های فکری در حوزه‌های علمیه بود. اخباریگری به معنای حدیث‌گرایی و گرایش افراطی به روایات در عصر غیبت وجود داشت و از شیخ صدوق و کلینی آغاز گردید. هرچند برخی ادعا دارند این گرایش در زمان حضور و در میان اصحاب ائمه وجود داشت.[۱۱]
محمد امین استرابادی را مؤسس مکتب اخباریگری در آغاز قرن یازدهم می‌دانند که پس از او این جریان با قوت تمام ادامه پیدا کرد و بر تفکر اجتهادی تشیع تأثیر زیادی گذاشت.[۱۲] اخباریگری با افکار افراطی در قالب حدیث‌گرایی در دو قرن پس از او انسجام یافت و افکاری مانند عدم حجیت عقل و ظاهر قرآن و صحت روایات و وجوب عمل به آنان و… به عقاید این جریان شناخته شد.
در اواخر قرن دوازدهم این نهضت فکری رو به افول نهاد و پس از آنکه برخی عقاید تند خود را کنار گذاشت و عالمان شاخص آن معتدل شناخته می‌شدند، آرام آرام تحت تأثیر مبارزات اصولیون، به عمر خود پایان داد.[۱۳]
عالمان مشهور اخباری
اخباریگری عالمان بزرگ و زیادی داشت که از لحاظ تفکر اخباری یکسان نبودند. مؤسس این مکتب، محمد امین استرابادی و پس از او میرزا محمد اخباری و ملا خلیل قزوینی، شیخ عبدالله سماهیجی، سلیمان بحرانی و… گرایش شدید به حدیث داشتند و به‌طور کامل اخباری شناخته می‌شوند.[۱۴] عالمانی همچون فیض کاشانی، شیخ یوسف بحرانی، علامه مجلسی، محمد تقی مجلسی، نعمت‌الله جزایری، حر عاملی از عالمان معتدل اخباری شناخته می‌شوند و بعضاً به تلفیق مکتب اصولی و اخباری شهره هستند.[۱۵]
در میان اخباریان متقدم که بیشتر به اهل نقل مشهور هستند و نام اخباری مصطلح در آن زمان نبود، می‌توان به شیخ صدوق، کلینی، این قولویه، علی ابن بابویهٔ قمی و… اشاره کرد.[۱۶]
آثار مکتوب
کتاب‌های زیادی از عالمان اخباری درباره مبانی اخباریگری و نشر عقاید آن تألیف شده است. از جمله:
- الفوائد المدنیه نوشته محمد امین استرابادی.
- البرهان فی التکلیف و البیان نوشته میرزا محمد اخباری.
- قسبة العجول نوشته میرزا محمد اخباری.
- کشف الأسرار فی شرح الاستبصار نوشته سلیمان بن عبدالله بحرانی ماحوزی.
- غایة المرام نوشته نعمت‌الله بن عبدالله جزائری.
- الاقتصاد فی شرح الارشاد نوشته عبد النبی بن سعد جزائری.
- منتقی الجمان و تحریر طاوسی اثر حسن بن زین الدین عاملی مشهور به صاحب معالم.
- صافی در شرح کافی نوشته ملا خلیل قزوینی.
در دوران اوج اخباریگری در قرن یازدهم و دوازدهم بازگشت به آثار روایی شدت گرفت و کتاب‌های بزرگ و عظیمی در حوزه روایت تدوین شده است. از آن جمله می‌توان به وسائل الشیعه، بحار الانوار، الوافی، تفسیر برهان و… اشاره کرد.
مبارزه علیه اخباریگری
تقابل اصولیان و اخباریان که از سده ۱۱ق آغاز گردید و با تندروی‌های اخباریان ادامه یافت، در نهایت از سوی مجتهدان و در رأس ایشان آقا وحید بهبهانی به مبارزه‌ای جدی و منسجم بر ضد اخباریگری تبدیل شد. او در کنار بحث‌ها و استدلال‌های علمی خود در رد اخباریگری و اثبات طریقه اجتهاد و ضرورت به‌کارگیری اصول در استنباط احکام شرعی، از برخوردهای عملی نیز در راه مبارزه با اخباریگری رویگردان نبود، و نمازگزاردن به امامت شیخ یوسف بحرانی پیشوای اخباریان را تحریم کرد.[۱۷] کتاب الإجتهاد و الأخبار او بیانگر معیارهای او در تفکر اجتهادی است.[۱۸]
از دیگر عالمانی که علم اصول فقه را در مقابل اخباریان نشر دادند می‌توان از محقق خوانساری، علامه شیروانی، آیه الله جمال الدین خوانساری و سید صدرالدین قمی نام برد که در دوره رواج اخباریت و فترت مباحث اصولی و اجتهادی که برخورد سطحی با احادیث شیوع پیدا کرده بود، همت عظیمی را بکار گرفتند و زمینه‌های پیدایش مدرسه وحید بهبهانی را فراهم آوردند که این مدرسه عصر نوینی را در تاریخ علم باز کرد.[۱۹]
پس از وحید بهبهانی، شیخ مرتضی انصاری که در رواج علم اصول فقه نقش داشت به مبارزه علیه اخباریان پرداخت.
از دیگر مبارزان بر ضد اخباریان، شیخ جعفر نجفی مشهور به کاشف الغطاء است که از مخالفان میرزا محمد اخباری بود و در همین راستا دو رساله با عنوان کشف الغطاء عن معایب میرزا محمد عدو العلماء و رسالة المسائل و الاجوبة تألیف کرد.[۲۰]
استفاده اخباریان از شگردهای غیراخلاقی و شیوه‌های تند و افراطی علیه مجتهدان بزرگ، خود یکی از عواملی است که زوال حاکمیت آن را به دنبال داشت.[۲۱] شهید مطهری اخباریان را مظهر جمود اسلامی می‌داند.[۲۲]
مطالعه بیشتر
- مصادر الاستنباط بین الاصولیین والأخباریین، محمد عبدالحسین محسن الغراوی. دار الهادی.
- مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مدرسی طباطبایی، ترجمه آصف فکرت، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸.
- تاریخ حدیث شیعه، محمد کاظم طباطبایی، سمت، چاپ دوم. ۱۳۸۹.
- ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، محمد ابراهیم جناتی، کیهان، ۱۳۷۲.
منابع
- ↑ کلام جدید، خسروپناه، عبدالحسین، ج۱، ص۲۳.
- ↑ فرهنگ فرق اسلامی، مشکور، محمد جواد؛ مدیرشانه چی، کاظم، ج۱، ص۴۰.
- ↑ تحلیلی پیرامون فراز و فرود اخباریان، محسن صبوریان، حمید پارسانیا، تاریخ اسلام و ایران دوره جدید تابستان 1397 شماره 38 (پیاپی 128)
- ↑ تاریخ حدیث شیعه در سده‌های دوازدهم و سیزدهم هجری، صفره، حسین، ج۱، ص۳۶.
- ↑ مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مدرسی، سید حسین، ج۱، ص۵۸.
- ↑ ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، جناتی، محمدابراهیم، ص۳۶۱.
- ↑ کلیات علوم اسلامی، مطهری، مرتضی، ج۱، ص۲۸۶
- ↑ اخباریگری، تاریخ و عقاید، بهشتی، ابراهیم، ج۱، ص۳۰۳.
- ↑ تاریخ حدیث شیعه، طباطبایی، محمد کاظم، ج۱، ص۲۲۲
- ↑ تحلیلی پیرامون فراز و فرود اخباریان، محسن صبوریان، حمید پارسانیا، تاریخ اسلام و ایران دوره جدید تابستان 1397 شماره 38 (پیاپی 128)
- ↑ اخباریان، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۳۷.
- ↑ پیدایش، سیر تطور و تداوم اخباریگری، فائز قاسم، شریفی محمد، دوفصلنامه کتاب قیم، پاییز و زمستان ۱۳۹۳، دوره ۴، شماره ۱۱ (ویژه علوم قرآن و حدیث)
- ↑ اخباریان، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۳۷.
- ↑ دائرة المعارف فقه مقارن، مکارم شیرازی، ناصر، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ اخباریگری، تاریخ و عقاید، بهشتی، ابراهیم، ج۱، ص۵۴۵
- ↑ اخباریان، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۳۷.
- ↑ اخباریان، دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، شماره مقاله ۲۹۹۱.
- ↑ تاریخ حدیث شیعه، طباطبایی، محمد کاظم، ص۲۴۵.
- ↑ ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، جناتی، محمدابراهیم، ج۱، ص۳۵۴
- ↑ اخباریان، دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، شماره مقاله ۲۹۹۱.
- ↑ ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، جناتی، محمدابراهیم، ج۱، ص۳۵۴
- ↑ یادداشت‌های استاد، مطهری، مرتضی، ج۱، ص۱۴۹.