شیخ عبدالکریم حائری و رضاشاه

سؤال

سؤال: چرا حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مقابل رضا شاه، نرمی نشان می‌داد، فقط کافی بود در قضیه کشف حجاب یک فتوای جهاد می‌داد تا مردم رضاشاه را نابود کنند، چرا شاه را با القابی همچون «خلد الله ملکه» خطاب کردند؟

شیخ عبدالکریم حائری یزدی را از عالمانی دانسته‌اند که هیچگاه در مسائل سیاسی فعال نبود اما شرایط به گونه‌ای پیش رفت که در اواخر عمر، ناچار شد به خاطر جایگاهش، در امور سیاسی دخالت کند. مهم‌ترین چالش حائری در آن سال‌ها، نحوه تعامل و مناسباتش با رضاشاه بود.

شیخ عبدالکریم معتقد بود گفتار او بر شاه اثر ندارد و تنها سبب می‌شود که شاه کار را سریعتر و شدیدتر به انجام رساند. با این حال، اندک دخالت‌هایی که شیخ در امور سیاسی داشت، بیشتر به اصرار دیگران بود. شیخ به درستی می‌دانست که قدرتی در مقابل شاه ندارد و برخورد با شاه، می‌توانست بقای حوزه علمیه را به خطر اندازد.

شیخ عبدالکریم که حاج شیخ نیز خوانده می‌شد، حفظ حوزه علمیه قم را مهم‌ترین اولویت خود می‌دانست و همین مسئله دلیل اجتناب او از ورود در رویدادهای سیاسی بود. او در مسئله کشف حجاب با اصرار شاگردان و برخی مردم، به شاه تلگراف زد و متذکر شد «اوضاع حاضره که بر خلاف قوانین شرع مقدس و مذهب جعفری(ع) است، موجب نگرانی داعی و عموم مسلمین است». شاه البته کلام شیخ را نپذیرفت و با تندی به آن پاسخ داد.

آیت‌ﷲ شیخ عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۱۲ش در نامه‌ای به شاه از او خواست در مورد هجوم یهودیان به فلسطین و بیت المقدس عکس‌العملی داشته باشد «تا غائله مرتفع گردد». این حادثه پیش از واقعه کشف حجاب بوده و متن آن با احترام است.

رویکرد شیخ عبدالکریم حائری

درگاه‌ها

حائری یزدی را از عالمانی دانسته‌اند که هیچگاه در مسائل سیاسی فعال نبوده، بلکه از حوادث سیاسی گریزان بوده است. او برای شرکت نکردن در داستان مشروطه، نجف را به مقصد کربلا ترک کرد. شیخ عبدالکریم در اعتراض عالمان شیعه به حضور نیروهای اشغالگر خارجی در سال ۱۳۳۰ق در عراق که از نجف و کربلا به کاظمین رفتند، شرکت نکرد.

امام خمینی:
«درباره بزرگی او (شیخ عبدالکریم حائری) همین مقدار بس که توانست در آن زمان سخت که رضاشاه تصمیم داشت، حوزه و روحانیت را نابود کند، حوزه‌ها، بلکه روحانیت را حفظ کند و این امانت را به ما داد تا ما به دیگران رد کنیم».

اما شرایط به گونه‌ای پیش رفت که حائری در اواخر عمر، ناچار شد به خاطر جایگاه اجتماعی‌اش، در امور سیاسی دخالت کند. مهم‌ترین چالش حائری در آن سال‌ها، نحوه تعامل و مناسباتش با رضاشاه بود. در دوران سردار سپه بودن رضاخان، روابط نسبتاً خوبی میان این دو برقرار بود. از زمان تثبیت سلطنت رضاشاه تا پیش از طرح مسئله کشف حجاب، مناسبات میان آن‌ها نه حسنه نه تیره بود. مناسبات آنها پس از کشف حجاب به کلی قطع شد.

شیخ عبدالکریم معتقد بود گفتار او بر شاه اثر ندارد بلکه او کار را شدیدتر می‌کند. نقل شده آیت الله سیدمحمدتقی خوانساری خطاب به شیخ گفت: می‌دانید که پهلوی می‌خواهد ایران را نصرانی کند؟! آیت‌الله حائری: می‌دانم، ولی شما می‌خواهید که من کاری کنم که او زودتر چنین بکند.

البته شیخ به درستی می‌دانست که قدرتی در مقابل شاه ندارد و برخورد با شاه، می‌توانست بقای حوزه علمیه را به خطر اندازد. اندک دخالت‌های شیخ در امور سیاسی نیز به اصرار دیگران بوده که حتی نقل شده، برخی به شیخ بی‌احترامی نیز کردند.

حفظ حوزه علمیه اولویت اصلی شیخ

حفظ حوزه علمیه قم را مهم‌ترین اولویت شیخ عبدالکریم حائری دانسته‌اند که دلیل اجتناب او از ورود در رویدادهای سیاسی، همین مسئله بوده است. به نظر محققان، حائری آگاهانه به مسائل مرتبط با حکومت وارد نمی‌شد؛ زیرا بر این باور بود که موضع‌گیری در برابر رضاشاه در آن اوضاع، نتیجه‌ای جز برچیده شدن حوزه نخواهد داشت.

« آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری شیرازی:
«من یک مجتهدم و معتقد شدم که باید حوزه‌ای به وجود بیاورم که در آن عده‌ای تحصیل کنند و مجتهد بشوند و فقیه بشوند و به نظرم رسیده است که وظیفه‌ام این است و هر چیزی که سر راه این وظیفه‌ام قرار بگیرد، جلویش را می‌گیرم» »

حاج سید ابراهیم قمی، شیخ عبدالکریم حائری، حاج‌میرزا مهدی (پیشکار شیخ عبدالکریم)

آیت‌الله مرعشی نجفی از مراجع تقلید شیعه و از شاگردان آیت‌الله حائری معتقد بود «آن شداید و کوران‌هایی که در دوره آن پهلوی (رضاشاه) پیش آمد همه را با حُسن خُلق و کفایت نگهداری کرد، حوزه و اهل علم را نگهداری کرد.»

از امام خمینی درباره اهمیت کار حاج شیخ عبدالکریم نقل شده که «اگر مرحوم حاج شیخ در حال حاضر بودند، کاری را انجام می‌دادند که من انجام دادم و تأسیس حوزه علمیه در آن روز، از جهت سیاسی، کم‌تر از تأسیس جمهوری اسلامی در ایران امروز نبود».

مواضع شیخ عبدالکریم در داستان کشف حجاب

حائری در ماجرای اجباری شدن سربازی در ایران که مورد مخالفت برخی عالمان شیعه قرار گرفته بود، موافقت کرد. اما از واقعه کشف حجاب (۱۳۱۴ش) تا درگذشت حائری (۱۳۱۵ش)، مناسبات میان او و شاه تیره بود. شیخ ابراز مخالفت با شاه را بی‌تاثیر و موجب شدیدتر شدن کار می‌دانست. او در نهایت با اصرار شاگردان و برخی مردم، به شاه تلگراف زد.

« متن تلگراف شیخ عبدالکریم به رضاشاه:
«مشهور خاطر همایونی بوده که احقر همیشه تعالی و ترقی دولت علیّه را منظور داشته و اهمّ مقاصد می‌دانسته، فعلاً هم به همین منظور نظر عرضه می‌دارد اوضاع حاضره که بر خلاف قوانین شرع مقدس و مذهب جعفری(ع) است، موجب نگرانی داعی و عموم مسلمین است، البته بر ذات ملوکانه که امروزه حامی و عهده‌دار نوامیس اسلامیه هستید، حتم و لازم است که جلوگیری فرمایید، عموم اهالی ایران بلکه مسلمین دنیا را قرین تشکر فرموده، امید است رفع اضطراب این ضعیف و عموم ملت شیعه بشود» »

البته شاه کلام شیخ را نپذیرفت و با تندی به آن پاسخ داد. از آن پس، مناسبات آنها به کلی قطع شد و حتی آمد و شدهای نزد حائری به شدت تحت نظر بود.

موضع شیخ عبدالکریم در داستان فلسطین

آیت‌ﷲ شیخ عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۱۲ش در نامه‌ای به پادشاه از او می‌خواهد در مورد هجوم یهودیان به فلسطین و بیت‌المقدس عکس‌العملی داشته باشد «تا غائله مرتفع گردد» این حادثه پیش از واقعه کشف حجاب بوده و متن آن کاملا با احترام است. این نامه توسط آیت‌ﷲ سید محمد بهبهانی برای رضاشاه ارسال شد.

« متن نامه شیخ عبدالکریم به رضاشاه:
حضور مبارک اعلی‌حضرت شاهنشاهی خلدﷲ ملکه. بعد از دعاگویی صمیمی، امروزه مسلمین در این هجوم یهود به فلسطین و بیت‌المقدس مستغیث به آن یگانه حامی است و چشم همگی به الطاف خاصه ملوکانه است. امید به اعانت پروردگار جل و علا این غایله مهم با توجهات خاصه مرتفع، موجب مزید دعاگویی این ضعیف و عامه مسلمین گردد. الاحقر عبدالکریم حائری. »