امکان رشد معنوی بدون استاد
آیا برای رشد معنوی داشتن استاد اخلاق ضروری است؟ اگر استاد اخلاق در دسترس نبود چه باید کرد؟
عالمان اخلاق، نقش استاد را در درمان بیماری‌های روحی و رشد معنوی بسیار تأثیرگذار دانسته‌اند. البته تأکید آنها بر اهميت استاد، به اين معنا نيست که انسان بدون استاد نمی‌تواند روح را از آلودگی‌های گناه پاک کند. چهارچوب اصلی رشد معنوی، رعایت واجبات و مُحَرّمات است که خداوند برای همگان روشن کرده است.
بر اساس روایات اگر انسان به آنچه می‌داند عمل کند، خداوند آنچه را که نمی‌داند به او خواهد آموخت.
ویژگی‌های استاد اخلاق
ویژگی‌های اصلي استاد اخلاق، اجتهاد در فقه و اصول، شناخت عميق ديني، تقوا، اخلاص، درک همه جانبه براي تربيت شاگردان، درک درست اجتماعي و بينش سياسي است.
استاد اخلاقی که ویژگی‌های لازم را داشته باشد کم‌یاب است؛ بنابراین، نباید بدون تحقيق و شناخت به کسی به عنوان استاد اخلاق اعتماد کرد. افراد زیادی یافت شده که با این ادعا، اعتماد گروهی را جلب کرده و آنها را فریب داده‌اند.
نقش استاد در رشد معنوی
عالمان اخلاق، نقش استاد را در درمان بیماری‌های روحی و رشد معنوی بسیار تأثیرگذار دانسته‌اند. به گفته امام خميني، عالم شیعه و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، همانطور که برای آموختن هر علم و صنعتی استاد لازم است، برای آموختن علوم معنوی و اخلاقی نیز استاد لازم است. به اعتقاد او، بدون استاد و بدون جلسه پند و موعظه، نمی‌توان به تهذیب نفس پرداخت.[۱]
رشد معنوی بدون استاد
تاکيد بزرگان علم اخلاق، بر اهميت استاد در رشد معنوی، به اين معنا نيست که انسان بدون استاد نمی‌تواند روح را از آلودگی‌های گناه پاک کند. رعایت واجبات و محرمات که خداوند برای همگان روشن کرده، نخستین مرحله از رشد معنوی است که انسان وظيفه دارد آن را بطور کامل اجرا کند. هدایت نیز به دست خدا است و او کسي را که در راه معنویت تلاش کند رها نمی‌کند. بر اساس روایتی از امام باقر(ع) هر كس به آنچه كه مي‌داند عمل كند، خداوند آنچه را كه نمي‌داند، به او خواهد آموخت؛[۲] بنابراین، نباید به دلیل نداشتن استاد، تلاش برای رشد معنوی را ترک کرد.
بر اساس آیه ﴿إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى﴾(کهف:۱۳) اصحاب کهف به خداوند ایمان آورند و او بر هدایتشان افزود؛ بنابراین، کسي که دسترسي به استاد اخلاق ندارد راه کمال براي او بسته نيست. او می‌تواند با مراجعه به رساله عمليه و مطالعه کتاب‌های اخلاقي با تکلیف شرعی و راهکارهاي تهذيب نفس آشنا شده و بر اساس آن عمل کند. تلاش انسان برای رسیدن به کمال بیشتر، راه‌های تازه‌ای را پیش روی او باز می‌کند. در سوره عنکبوت آيه ۶۹ نیز به این مطلب اشاره شده است.
آیت‌الله محمدتقی بهجت، عارف و مرجع تقلید شیعه، در پاسخ به کسی که درباره ضرورت داشتن استاد اخلاق سؤال کرده، گفته است: «استاد تو علم تو است، به آنچه مي داني عمل کن، آنچه را نمي داني کفايت مي‌شود».[۳]به گفته او اگر انسان شایستگی لازم را در خود ایجاد کرده باشد، در و ديوار هم به اذن خدا معلم او خواهند بود.[۴]
به نظر ملاحسينقلي همداني، عارف و فقیه قرن ۱۳ و ۱۴ قمری، مهمترین امر برای نزدیکی به خدا، تلاش در ترک گناه است.