آداب دعا

سؤال

آداب دعا در قرآن و روایات چیست؟

درگاه‌ها

قرآن سفارش کرده است دعا، آهسته و پنهانی و با تضرع و خشوع خوانده شود. در ذکر و دعا و خواندنِ خداوند باید از صدای بلند پرهیز کرد. در قرآن توصیه شده است مناجات با خداوند در خفا و پنهانی انجام شود. مفسران توصیه به این آداب را موافق با قبول درگاه حق و دور از ریا و خودنمایی دانسته‌اند. دعا باید همراه با تضرع و خوف باشد که به معنای زبونی و نیازمندی و ترس در برابر خداوند آمده است.

آهسته و پنهانی سخن گفتن

در قرآن توصیه شده است دعا آهسته خوانده شود و نه با صدای بلند:﴿وَاذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ؛ پروردگارت را در دل خود، از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، یاد کن.﴾(اعراف:۲۰۵)

انسان هر چه دعا را آهسته‌تر بخواند، ادب دعاء را بهتر رعایت کرده است. آهسته سخن گفتن به اخلاص و قبول نزديك‏تر و از ريا دورتر است.پيامبر(ص) در سفرى بعضى اصحاب را ديدند كه با فرياد دعا می‌كنند، پیامبر فرمودند: «آرام دعا كنيد».

در آيه ۵۵ سوره اعراف دستور داده شده كه خدا را به طور «خفيه» و در پنهانى بخوانيد و این براى اين است كه از «ريا» دورتر، و به اخلاص نزديكتر، و توأم با تمركز فكر و حضور قلب است. در قرآن آمده است حضرت زكريا نيز خداوند را در پنهانى و با اخلاص ندا می‌‏كرد.

برای دعا خواندن آداب و دستوراتی رسیده است. از مهم‌ترین آنها این است که دعا با تضرع و پنهانی خوانده شود، بدون آن که با آواز بلند باشد و برای دیگران مزاحمت ایجاد کند یا تظاهر به دعا و هیاهو بشود. پیامبر (ص) بهترین یاد کردن از خدا، یاد کردن نهانی است. و گفته است آن شب که مرا به آسمان بردند، … به من ندا دادند که: «... ای محمّد! هر گاه کسی از امّتت غم‌هایش بسیار شد، نهانی مرا بخواند».

ذکر با صدای بلند با ادب عبوديت منافات دارد، دليل اين معنا روايتى است كه از رسول خدا (ص) وارد شده كه در بعضى از جنگ‌هايش با اصحابش طى مسافت می‌كرد تا رسيدند به بيابانى هولناك، و آن شب شبى تاريك بود و يكى از اصحابش به صداى بلند تكبير می‌گفت، پیامبر (ص) فرمود: آن كسى را كه شما می‌خوانيد نه دور است و نه غايب‏.

برخی گفتند باید پروردگار را با صدايى ياد کرد كه متوسط باشد، نه خيلى بلند و نه خيلى آهسته‏.

تضرع و خشوع

در قرآن سفارش شده است خداوند را با حالت تضرع بخوانید:﴿ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَةً ۚ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ؛ پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید که او از حدگذرندگان را دوست نمی‌دارد.﴾(اعراف:۵۵) تضرع از «ضراعت» و به معناى اظهار ضعف و ذلت است‏. تضرع در اصطلاح به معناى اظهار زبونى نفس در برابر خداوند هنگام درخواست حاجت و ابراز ذلت در پيشگاه وى براى رفع گرفتاري‌ها دانسته شده است. برخى نيز آن را به معناى زارى كردن دانسته‌اند. بر اساس آيات ۴۲ و ۶۳ سوره انعام اعتقاد انسان به ضعف و ذلت نفس در برابر خداوند و عظمت وى و احساس درماندگى به هنگام شدايد و گرفتاری‌ها از عواملى است كه وى را به تضرع وا مى‌دارد. و در مقابل، اصرار بر كفر، لجاجت، پيروى از وسوسه شيطان و انجام گناهان و غرور نسبت به اعمال او را از تضرّع در برابر خداوند متعالى بازمى‌دارد.

در قرآن و بخصوص در احادیث، گریستن به هنگام عبادات توصیه شده است. در حدیثی از پیامبر(ص) نقل شده است که گریه بر گناه را باعث ایمنی از دوزخ دانسته است.

آداب دعا در روایات

برای دعا کردن آداب زیادی در روایات وارد شده است. از جمله: دعا کردن با حالت خضوع و تذلّل، به زبان آوردن حاجت، تکرار کردن دعا و پا فشاری نمودن بر خواسته، اخلاص در دعا و توجه به ذات حق تعالی با همه وجود و روی‌گردانی از غیر او، توسل جستن به محمّد و آل محمّد(ص) و درود فرستادن بر ایشان در آغاز، میان و پایان دعا، ستایش و ثنا گفتن خداوند متعال و اعتراف به تقصیرات خود در مقام بندگی و استغفار از آنها قبل از دعا، تحصیل معرفت صحیح به خداوند متعال، قصد تقرب داشتن از دعا، حسن ظن داشتن به اجابت از جانب خداوند، دعا کردن با آرامش قلب و سکون اعضا و جوارح و پرهیز از شتابزدگی و نداشتن دغدغه‌ای جز دعا در محضر پروردگار، بلند نکردن صدا هنگام دعا و در خلوت دعا کردن، انصاف داشتن در دعا، به معنای خواستن آنچه که بر حسب شأن او برایش روا است.

مطالعه بیشتر

• دعا در قرآن، سید کمال حیدری، ترجمه محمد علی سلطانی، انتشارات سخن.
• عبادت و دنیا، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.