دوره‌های اخباری‌گری

سؤال

اخباری‌گری و ویژگی‌های آن چیست؟

اخباری گری به معنای گرایش هرچه بیشتر به اخبار در عصر غیبت در زمان شیخ صدوق شکل گرفت ولی با اصطلاح امروزی آن در اواخر قرن دهم و آغاز قرن یازدهم هجری و با محمد امین استرابادی احیا شد و پس از دو قرن در زمان وحید بهبهانی رو به افول نهاد.

با وجود افول مکتب اخباری‌ها، این جریان تأثیر زیادی بر جریان فکری و فقهی و تفکر اجتهادی در شیعه گذاشت که همچنان آثار آن در فقه امروز وجود دارد.

عصر غیبت و پس از آن

هرچند در عصر حضور و در زمان امام صادق(ع) و امام باقر(ع) گرایش‌هایی به نام حدیث‌گرایی بود اما آغاز اخباری گری به معنای حدیث گرایی (نه یک مکتب) در عصر غیبت است که با شیخ صدوق آغاز گردید. استرابادی که او را مؤسس مکتب اخباری می‌دانند خود معتقد است این مکتب با فقهایی مانند علی بن ابراهیم قمی، صدوق، ابن قولویه، کلینی آغاز گردیده است. قرن چهارم را می‌توان اوج قدرت مکتب حدیث‌گرای قم به حساب آورد. از فقیهان حدیث‌گرا در این دوره، می‌توان کسانی همچون کلینی، علی ابن بابویۀ قمی، ابن قولویه، و شیخ صدوق را برشمرد که در تألیف کهن‌ترین مجموعه‌های فقهی‌حدیثی نقش عمده‌ای ایفا نموده‌اند. در مقابل این عالمان، فقیهانی مانند سید مرتضی، شیخ مفید، شیخ طوسی حضور داشتند.

حملات شیخ مفید و سید مرتضی و دیگر متکلمان شیعی در نیمه نخستین قرن پنجم به زوال و انقراض مکتب أهل الحدیث انجامید.

بنیانگذاری محمد امین استرابادی

محمد امین استرابادی (متوفی ۱۰۳۳) را بنیانگذار مکتب اخباری می‌دانند. اخباریگری جدید که از ملّا امین استرآبادی آغاز شد، دارای دیدگاه‌های ویژه‌ای است. اوج جریان اخباری‌گری در زمان او شکل گرفت. او متأثر از استاد خود میرزا محمد استرآبادی که گرایش اخباری داشت بود و نخست کتابی به نام الفوائد المدنیة تألیف کرد، و در آن اجتهاد را در استنباط احکام شرعی حوادث واقع مورد انکار قرار داد.

استرابادی اخباری گری را روش اصحاب ائمه می‌داند و اعتقاد دارد شیخ مفید و سید مرتضی و مجتهدان بعدی، با متمایل شدن به فقه سنی، اصول فقه را وارد فقه شیعه کردند.

اخباریگری به صورت یک مکتب با یک سلسله اصول معین که منکر حجیت عقل باشد، و همچنین حجیت و سندیت قرآن را به بهانه اینکه فهم قرآن مخصوص اهل‌بیت پیغمبر است و وظیفه مسلمانان رجوع به احادیث اهل بیت است منکر شود، از محمد امین استرابادی آغاز گردید. اخباریان از این پس است که می‌گویند اجماع، بدعت اهل تسنن است و از میان ادله اربعه یعنی کتاب و سنت و اجماع و عقل، تنها سنت را حجت می‌دانند. آنها مدعی هستند که همه اخباری که در کتب اربعه آمده صحیح و معتبر بلکه قطعی الصدور است.

پیش از او افرادی مانند شهید ثانی، صاحب معالم، صاحب مدارک، محقق اردبیلی به تفکر اخباری گرایش اعتدالی داشتند.

برخی گرایش شدید استرابادی به اخبار را عکس العمل شدید در برابر عقل‌گرایی مرحوم محقّق اردبیلی و شاگردان و پیروانش می‌دانند.

قرن یازدهم و دوازدهم

مکتب اخباری در دو قرن یازده و دوازده مکتب فکری بلامنازع بیشتر حوزه‌های علمیه بوده است. دانش اصولِ فقه و اصولیان از جنبش اخباری لطمات بسیار خوردند گرایش گسترده اخباری‌ها به روایات معصومین(ع) و دوری گزیدن از منابع معرفتی دیگر، همانند قرآن و عقل، علت اصلی نام‌گذاری این گروه به «اخباریان» است. در این دوره کتاب‌های حدیثی بزرگی مانند بحارالانوار، وسائل الشیعه، الوافی و نیز شروحی بر کتب اربعه مانند روضة المتقین، مرآة العقول و ملاذ الأخیار، و صدها کتاب حدیثی کوچک و بزرگ دیگر در این دوره به رشته نگارش درآمد.

اخباریگری، از دهه‌های نخستین قرن دوازدهم، بر همه مراکز علمی شیعه در ایران و عراق غلبه کرد و به مدّت چند دهه، فقه شیعی را در انحصار خود داشت و آن‌چنان رشد کرد که در طیّ قرن دوازدهم، عدّه بسیاری از دانشمندان بزرگ شیعه، اخباری بودند.

مبارزهٔ اصولیان و اخباریان که از سدهٔ ۱۱ ق آغاز گردید و با تندروی‌های اخباریان ادامه یافت، در نهایت از سوی مجتهدان و در رأس ایشان آقا وحید بهبهانی به مبارزه‌ای جدی و منسجم بر ضد اخباریگری تبدیل شد.

از علمای اخباری این دو قرن می‌توان بهمحمد تقی مجلسی، ملا عبدالله تونی، شیخ حسین کرکی، ملا محسن فیض کاشانی، ملا محمد طاهر قمی، شیخ حر عاملی، علامه مجلسی، شیخ سلیمان بحرانی، میرزا محمد اخباری، شیخ یوسف بحرانی و… نام برد.

در دوره معاصر نیز فقیهانی هستند که اصولی شناخته می‌شوند اما تفکر و فتوای آنان اخباری است.

جستارهای وابسته

• علمای مشهور اخباری
• عقاید اخباری‌گری