سؤال

در روایات ظاهر و باطن، مفاهیم دیگری چون «حد» و «مطلع» هم مطرح شده است. این اصطلاحات به چه معنا است؟


روایاتی در اثبات حد و مطلع داشتن قرآن

روایات به وجود «حد» و « مطلع» در قرآن اشاره کرده‌اند:

  • فیض کاشانی در کتاب تفسیری خود روایتی را از امام علی(ع) نقل کرده است: «هیچ آیه‌ای نیست مگر اینکه دارای چهار معنای است؛ ظاهر، باطن، حد و مطلع».[۱]
  • ابن‌مسعود از پیامبر اسلام(ص) نقل کرده: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. هر حرف دارای ظاهر و باطنی است. همچنین هر حرفی دارای «حد» و هر حدی دارای «مطلع» است.[۲]

مفهوم‌شناسی

روایات، معانی برای حد و مطلع ذکر کرده‌اند: «حد، حکم و مطلع، کیفیت استنباط حکم از قرآن است».[۳] در روایت دیگری نیز چنین آمده است:

«حد، احکام حلال و حرام، و مطلع، مراد خداوند از بنده است».[۴]

محققان با جمع‌بندی میان روایات مختلف، تحلیل‌هایی را ارائه کرده‌اند؛ و از جمله این تحلیل‌ها این است که حد، نهایت و منتهای ظاهر آیات است و مطلع، مبدأ بطون قرآن است.

محققان، کلام را برای ظهور، دارای سطوح مختلفی دانسته‌اند:

  • در مرتبه نخست، ظاهر، الفاظ قرآن است و این ظهور برای همه حاصل می‌شود؛ حتی کسانی که معنای قرآن را نمی‌فهمند.
  • در مرتبه‌ی بعد، ظهور مفردات قرآن بروز دارد. هر لفظی با توجه به وضع و استعمال، معنایی را به ذهن متبادر می‌سازد که آن معنای متبادر به ذهن را معنای ظاهر لفظ می‌گویند.
  • مرحله ی بعد، ظهور ترکیبی است. وقتی لفظ در ترکیب آمد، غیر از ظهور تصوری اولی، ظهور تصدیقی پیدا می‌کند که ممکن است با ظهور تصوری‌اش یکسان و یا تا حدودی متفاوت باشد.
  • ظهور نهایی کلام در صورتی شکل می‌گیرد که سیاق کلام و قراینِ متصل و منفصل و مربوط به آن، مورد توجه و دقت قرار می‌گیرد و این‌جا معنای موردِ نظرِ متکلم شناخته می‌شود و این همان «حد» است.

حد از یک جهت منتهای ظهورات لفظ است و از جهت دیگر، نقطه ی شروع برای رسیدن به بطون قرآن است. یعنی همان‌طور که علامه طباطبایی در تشریح چگونگی کشف بطون قرآن فرمودند، در ورای ظاهر آیات، معنای وسیع تری وجود دارد و باز در ورای آن باطن، معنای وسیع تری هست، تا آن جا که به حقیقت علم و اراده ی حق تعالی می‌رسد که «مطلعِ» قرآن است. شاهد بر این مطلب آن که در روایت نیز مطلع به«مبدأ ظهور» و «مراد خداوند» تفسیر شده است. کسانی که بتوانند مطالع آیات الهی را دریابند، خواهند توانست احکام دیگری، غیر از احکام ظاهری قرآن، از بطون قرآن استخراج کنند;

نتیجه آن که، ظاهر قرآن از تنزیل (لفظ) قرآن تا حد قرآن (ظهور نهایی کلام) و باطن آن، از حد تا مطلع است.

.

آیات قرآن، علاوه بر معانى ظاهرى، داراى معنایی است كه تنها با الفاظ، قواعد و ادبيات عرب نمى‌توان آن را فهميد و در اصطلاح آن‌را باطن قرآن گويند. كه تمام آن را فقط خدا و راسخان در علم مى دانند. مراد از مطلع، مرحله‌ى اول از معناى باطنى است.[۵]

تفاوت حد با ظاهر

میان «حد» و ظاهر تفاوت‌هایی را ذکر کرده‌اند:

  • ظاهر دارای مراحلی است و مرحله‌ی نهایی ظهور، حد، نامیده می‌شود و شاید این که در روایت فرموده‌اند: «حد منتهاست»، به همین معنا باشد.
  • هر ظاهری حجت نیست ولی «حد»، حجّت است. حد که ظهور نهایی کلام است، همان مقصود خداوند از آیه است و از این رو، در روایت به «حکم خدا» تفسیر شده است.
  • رابطه‌ی بین ظاهر و حد، رابطه‌ی عموم و خصوص مطلق است؛ هر حدی ظاهر است اما هر ظاهری حد نیست.

پیوند به بیرون

  • این مدخل برگرفته شده از کتاب «باطن و تأویل قرآن» گفتگو با علی‌اکبر بابایی و دکتر محمد کاظم شاکری، کارشناس و مجری: مصطفی کریمی، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه، ۱۳۸۱ش.

منابع

  1. . تفسیر صافی، ج۱، ص۲۸.
  2. . تفسیر طبری، ج۱، ص۲۵، حدیث ۹.
  3. . بحارالأنوار، ج۲۳، ص۱۹۷.
  4. . تفسیر صافی، ج۱، ص۲۸.
  5. . بحارالأنوار، ج۲۳، ص۱۹۷.