مصادیق آزمایش الهی

سؤال

در فلسفه بلايا گفته شده كه خداوند می‎خواهد بندگانش را آزمايش كند، آيا راه‎های ديگري غير از بلايا وجود ندارد كه آزمايش كند؟

يكي از سنت‎هاي حتمی و اجتناب‎ناپذير الهی كه در آيات بسياری و همچنين روايات بدان اشاره شده است مسئله امتحان و آزمايش مومنين است. كه قرآن می‎فرمايد: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ﴾ (آيا همينكه انسان‎ها بگويند ما ايمان آوريم رها می‎شوند و مورد آزمايش قرار نمی‎گيرند.)}}

آنچه كه از مجموع آيات قرآن استفاده می‎شود اين است كه امتحان الهی منحصر به نوع خاص نيست، بلكه هر گروه و جمعيتی و هر فردی به نحوی مورد امتحان الهی قرار می‎گيرند و اين آزمايش‎ها در چهره‎های گوناگون به سراغ انسان‎ها می‎آيد. كه به چند مورد آن كه در قرآن هم ذكر شده اشاره می‎كنيم:

۱. امتحان با بلايا و نقصانها

برخي را خداوند با محروميت ها و بلاها و نقصانها مورد امتحان قرار ميدهد. قرآن كريم مي فرمايد: ﴿وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الَّثمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ «قطعاً شما را با چيزي از ترس ـ گرسنگي ـ زيان مالي و كمبود ميوه ها آزمايش مي كنيم و بشارت باد بر صابران»

برخي انسان ها، در زمان گرفتاري ها و ابتلائات سخت زندگي، تحمل و صبر را در مقابل آن ها از دست داده و زبان به گلايه و شکايت در مقابل خدا باز مي كنند و عدالت و حکمت خداوند را زير سؤال مي برند و يا از فضل و رحمت الهي نا اميد مي شوند، در نتيجه در اين امتحان الهي، موفق بيرون نمي آيند. آنان به جاي آن که بيش از پيش به خدا و رحمت واسعه او اميدوار باشند و بيشتر در مقابل خداوند خاضع و شکر گذار باشند و از خدا در رفع اين موانع و مشکلات و دادن صبر و شرح صدر، کمک و ياري بجويند، بلکه بالعکس کاملا از درگاه الهي دور و ناسپاس مي شوند. اما برخي ها از اين امتحان پيروز و سر بلند بيرون مي آيند و خدا هم، گناهان آن ها را مي بخشد و هم درجات او را بالا مي برد و بيشتر او را دوست مي دارد. پس چنين نيست که همه انسان ها همواره در مقابل سختي و شدائد رو به درگاه الهي بياورند و با موفقيت از اين آزمون بيرون بيايند. و لذا چنین نیست که همه انسانها در سختی و مشقت به یاد خدا بوده و از امتحان الهی سر بلند بیرون آیند.

۲. امتحان با نعمت و ثروت

گروهي را خداونى با نعمت و امكانات مادي مورد آزمايش قرار ميدهد، و نعمت هاي فراوان مادي و امكانات به آنان ارزاني مي كند، تا ببيند آيا جزو شاکران است و یا به نعمت ها کفران نموده و از امتحان الهی سر بلند بیرون نمی آید. خداي متعال در قرآن کریم به آنان اشاره کرده است، و می فرماید: ﴿أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَه﴾ «اموال و اولاد شما، وسيله آزمايش شما هستند.» و اين قسم خود دارای مصادیق و انواعی است که به پاره ای از آن ها اشاره می شود:

الف: امتحان با فرزند و مال و ثروت؛ از جمله اموري كه انسانها با آن مورد ابتلاء و امتحان واقع مي شوند، داشتن مال و فرزند است، خداي متعال به اين نوع از امتحان در آيه فوق اشاره كرده و مي فرمايد: ﴿أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَه﴾ «اموال و اولاد شما، وسيله آزمايش شما هستند.»

بدون ترديد مال و فرزند از مهمترين وسائل امتحان انسان ها مي باشند، چرا كه جاذبه اموال از يك سو و عشق و علاقه به فرزندان از سوي ديگر، كشش نيرومندي را در انسان ايجاد مي كند و چه بسا در مواردي رضاي خداوند تعالي از رضايت آنها جدا مي شود، انسان سخت در فشار قرار مي گيرد و براي او تصميم گيري مشكل خواهد شد.

چگونگي بدست آوردن اموال، چگونگي خرج كردن آنها، طرز نگهداري و ميزان دلبستگي و علاقه به آن همگي ميدان هاي آزمايش بشر هستند. بسيار كسانند كه از نظر عبادات معمولي و تظاهر به دين و مذهب بسيار سخت گير و با دقتند، اما هنگامي كه پاي يك مسئله مالي به ميان مي آيد، همه چيز را فراموش مي كنند. و يا براي رفاه خانواده و فرزندان دست به هر حرام و كارهاي ناحقي مي زنند. داستان قارون كه در ابتداء از خوبان بود، امّا مال و ثروت بين او و حضرت موسي(ع) جدائي انداخت از جمله نمونه هاست كه داستان آن مفصلاً در سوره قصص آمده است.

ب: امتحان با نعمت پست و مقام؛ داشتن پست و مقام جزو نعمات الهی است که انسانها با آن امتحان و آزمایش می شوند، خدای متعال در این مورد از زبان سلیمان چنین می آورد: ﴿هذا من فَضْلِ ربّي ليبلوني أاشكر ام اكفر﴾ (اين از لطف خداست براي اينكه من را امتحان كند آيا شكرگذاري مي كنم يا كفران) و این امتحان جزو امتحانات صعب الهی است، عده در این امتحان سر بلند بیرون می آیند و عده با استفاده سوء از جاه و مقام حقوق مردم را پایمال نموده و از این امتحان الهی موفق بیرون نمی آیند.

ج: امتحان با نعمت جمال و زيبائي؛ جمال و زيبايي ظاهري و يا باطني همانند علم نيز جزو نعمت های الهی است که خدای آن را چه بسا وسیله امتحان برای شخص قرار میدهد، که آیا از آن در مسیر صحیح استفاده می کند و یا آن که آن را وسیله سوء قرار میدهد.

پس در يك جمع بندي مي توان گفت: خداي تعالي براي تربيت انسان دائماً او را در كوره هاي داغِ امتحان قرار مي دهد و با امور مختلفي او را مي آزمايد. و چنين نيست كه امتحانات الهي هميشه بوسيله حوادث سخت و ناگوار باشد، بلكه با سختي ها و گاه با نعمت ها و آسايش¬ها مورد امتحان قرار مي دهد، خداوند تعالي در قرآن مي فرمايد: {{قرآن|وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَه» «ما شما را بوسيله بديها و خوبيها امتحان مي كنيم.

مطالعه بيشتر

۱. تفسير نمونه، جلد۱، ص۵۲۴.

۲. نهج البلاغه، بسياري از خطبه ها از جمله خطبه ۱۵۶.

۳. حكمت ها و اندرزهاي شهيد مطهري، ص۱۳۲.