هول مطلع

سؤال

هول مطلع چیست؟

ترس از هول مطلع

علی(ع) فرمود:

خود را برای مرگ و پیشامدهای آن آماده کنید… تنگی قبرها، شدت اندوه و هول مطلع.

در جای دیگر، حضرت پس از مذمت دنیا و بیان سختی‌های آن فرمود:

پس از دنیا، هول مطلع، سکرات موت و ایستادن در برابر عدل الهی است.

امام حسن مجتبی (علیه السلام) هنگام مرگ، بسیار می‌گریست. وقتی علت را جویا شدند، فرمود:

برای دو چیز می گریه می‌کنم، هول مطلع و جدایی از دوستان.

ابوذر غفاری وقتی فرزندش را به خاک سپرد، فرمود:

اگر هول مطلع نبود، دوست داشتم به جای تو بودم.

در دعاها وارد شده است:

اللهم اعوذ بک من هول المطلع.

روایاتی که برای نمونه ذکر شد، می‌رساند که هول مطلع، قطعی و منزلی پس از مرگ است؛ اما معنای دقیق آن چیست و مرتبهٔ آن کجاست؟

مفهوم‌شناسی

«هول مطلع» مرکب از دو جزء هول و مطلع است. «هول» به معنای ترس و فریاد بزرگ است. «مطلع» یعنی جایگاهی که از چیزی آگاهی حاصل می‌شود و این جایگاه، موقعیت بلند و مرتفعی دارد. حاصل ترکیب چنین می‌شود: ترس و فریادی که از آگاهی یافتن در یک جایگاه بلند حاصل می‌شود. اکنون باید دید که روایات و دانشمندان، چگونه هول مطلع را معنا کرده‌اند و کدام یک از آنها، با معنایی که از لغت استفاده می‌شود، همخوانی دارد؟

هول مطلع، آن منزلی است که بلافاصله پس از قبض روح، فرشتگان روح انسان را به سوی آسمان می‌برند و آنجا به حالات خود، ـ ثواب و کرامت یا عقاب و اهانت ـ آگاهی می‌یابد. اینجا اگر شخص، کافر یا گنه کار باشد، فزعی عظیم و وحشتی هولناک بر او چیره می‌شود.

از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است:

چون روح مؤمن از بدنش خارج شد، ملائکه آن را به آسمان می‌برند و بر او ترحم و طلب مغفرت می‌کنند. از هفت آسمان می‌گذرند تا به عرش الهی می‌رسند. آنجا خداوند نیز بر او ترحم می‌کند و دستور می‌دهد که روح او را، نزد جسدش برگردانید؛ چون او را از زمین آفریدم و بار دیگر از زمین خارج می‌کنم.

امام باقر (علیه السلام) فرمود:

چون روح کافر را پس از قبض به آسمان برند، درهای آن، به رویش بسته می‌شود و ملائکه او را لعنت می‌کنند.

چنان‌که همین معنا از قرآن نیز به دست می‌آید:

(إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِ آیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ …).

ابن عباس می‌گوید:

یعنی درهای آسمان به روی کفار باز نمی‌شود، آن گونه که به روی مؤمنان گشوده می‌شود. ۳. هول مطلع سرازیری قبر است. وقتی میت را داخل قبر می‌کنند، هول و وحشت عظیمی بر او چیره می‌شود؛ گویی از آسمان به زیر می‌افتد. این حقیقت از سلمان فارسی و ملاقات او با روح میتی در آخر عمرش حکایت شده است:

هول مطلع سرازیری قبر است. وقتی میت را داخل قبر می‌کنند، هول و وحشت عظیمی بر او چیره می‌شود؛ گویی از آسمان به زیر می‌افتد. این حقیقت از سلمان فارسی و ملاقات او با روح میتی در آخر عمرش حکایت شده است:

قال فصلوا علیّ فلما فرغوا من الصلوه حملت الی قبری فعاینت هولاً عظیماً المطّلع تخیل انی سقطت من السماء الی الارض فی لحدی]روح[میت]به سلمان[گفت: بر]جنازه[ من نماز گزاردند. وقتی از نماز فارغ شدند، مرا به سوی قبرم بردند که ترس بزرگی مشاهده کردم. گویی که از آسمان به قبرم در زمین سقوط کردم.

جمع‌بندی: از اینکه در روایات مذکور، هول مطلع در کنار دیگر سختی‌ها و مراحل پس از مرگ آمده است، معلوم می‌شود مراد از آن، همه ی منازل نیست. پس نظر نخست، بعید به نظر می‌رسد. میان نظر دوم و سوم می‌توان جمع کرد; یعنی هول مطلع بالا رفتن روح تا فرود آن نزد جسد، در قبر است. از اینکه ابوذر غفاری، هنگام گذاشتن جنازه ی فرزندش در قبر، این جمله را خواند: «لولا هول المطلع» و نیز در حکایت سلمان فارسی تصریح شده است که هول مطلع همان لحظه ی فرود در قبر است; معنای سوم (وحشتی که برای میّت، هنگام سرازیر کردن او به قبر، دست می‌دهد) انتخاب می‌شود.

از ترمذی نیز نقل شده است:

ساعت‌های خاک سپاری، میت مشغول است. چون به استقبال هول مطّلع و سؤال نکیر و منکر می‌رود.