کارکرد مهریه

بسم الله الرحمن الرحیم

مهریه، رفتاری نمادین از صداقت مردانه

پیش‌درآمد

موضوع شخصیت و نظام حقوق زنان در اسلام یکی از مهم‌ترین مباحث چالشی در گذشته و حال بوده و هست؛ از یک سو باورمندان به اسلام و اموزه‌های آن با تجزیه‌ی و تحلیل تاریخی، جامعه‌شناختی، روان‌شناختی و عقلی کوشش فراوان کرده‌اند تا اثبات کنند که زن در نظام فکری، حقوقی و اخلاقی اسلام جایگاه والا و ارزشمندی را داراست و همه‌ی احکام، حقوق و حدودی که در اسلام برای زنان در عرصه‌های گوناگون فردی، خانوادگی و اجتماعی آن‌ها در نظر گرفته شده است منطبق بر فطرت زن و با هدف تکریم و تأمین امنیت و پویایی و حفظ نشاط و طراوت اوست

چکیده‌ی شبهه

در نظام حقوقی و فقهی اسلام، مهریه در هنگام ازدواج پول یا سکه و یا چیز دیگری است که به زن پرداخت می‌شود و در قبال آن، زن در اختیار مرد قرار می‌گیرد تا از او بهره‌ی جنسی ببرد؛ در این قانون با زن به عنوان یک کالا رفتار شده و نتیجه‌ی آن این است که زن تا پایان عمر با قیمت مهریه به مرد فروخته می‌شود! اساسا در نظام حقوقی اسلام زن از ابتدای عمر خود تحت تکفل و سرپرستی یک مرد قرار می‌گیرد و این واقعیت با مهریه در زمان ازدواج، در قبال بهره‌ی جنسی مرد، روند کالا بودن و عدم استقلال او را تکمیل می‌‌کند؛ اینکه برخی مهریه را نوعی وثیقه‌ی مالی برای جلوگیری از ظلم مردان معرفی کرده‌اند، تبیینی نارسا و غیر واقع‌بینانه است! 

چکیده‌ی نقد

با بررسی تاریخچه‌ی موضوع مهریه و دستورات اسلام پیرامون آن، به وضوح روشن می‌شود که مهریه، هدیه‌ای است از طرف مرد به زن که پرداخت آن بر عهده‌ی مرد است و هرگاه زن بخواهد می‌تواند آن را طلب کرده و در اموری که بخواهد، مصرف کند؛ مهریه، بهایی است که دین مبین اسلام، بر خلاف سنن جاهلی (غربی و شرقی)، به شخصیت زن داده است؛ در مناسبات دنیای مدرن، زن باید مانند مرد کار کند و هزینه‌ی زندگی خود را خود درآورد؛ این امر موجب بسیاری از دشواری‌ها و نایسامانی‌ها برای زنان و جامعه می‌شود؛ اسلام در عین آنکه که به استقلال شخصیتی و مالی زن باور دارد، مرد را متکفل تأمین نیازمندی‌های مادی زن قرار داده است تا زن، فارغ از دغدغه‌ی معاش و نیازمندی‌های اقتصادی، هم از فرسودگی جسمی و روان‌شناختی مصون بماند و هم با امنیت و آرامش به تعالی روحی و معنوی خود و تربیت نسل آینده بپردازد! مهریه، در واقع نوعی پیشکش و نشانه‌ی صداقت مرد در خواستگاری از زن به حساب می‌آید!

مقدمه

ازدواج (پیوند عاطفی و جنسی زن و مرد) یکی از سنت‌های تکوینی خداوند است که مورد تأکید آموزه‌های اخلاقی، فقهی و رفتاری اسلام قرار گرفته و احکام و قوانین خاصی برای آن در نظر گرفته شده است؛ موضوع مهریه، مانند دیگر احکام ازدواج در نظام فقهی-حقوقی اسلام، حاوی حکمت‌ها و ظرافت‌های قابل‌توجهی است؛ استناد به مسأله‌ی مهریه برای مدلل کردن انگاره‌هایی مثل کالا بودن زن، عدم استقلال وی، بردگی زن در قبال خواسته‌های مرد، عدم رعایت حقوق زنان، عدم رعایت تساوی زنان و مردان، از بین رفتن حرمت زن در فرهنگ اسلامی، ... ریشه در ناآگاهی و یا نادیده گرفتن عامدانه‌ی حکمت‌ها و ظرافت‌هایی است که در تدوین آموزه‌ها و قوانین اسلام در امور اجتماعی و به‌ویژه در ارتباط با خانواده و مناسبات زن و مرد در نظر بوده است؛ از منظری منصفانه و به‌دور از غرض‌ورزی و صرفا با اتکای به استدلال منطقی و علمی، می‌توان از همه‌ی آموزه‌های اسلام دفاع کرد و ابهام‌ها و تردیدها را زدود! 

مهریه از منظر فقهی و حقوقی

در قرآن کریم از مهریه با نام "صداق" یاد شده است؛ مهریه، عطیه و پیشکشی است که مرد در برابر قبول خواسته‌ی خود از طرف زن در هنگام ازدواج به او هدیه می‌کند؛ فیض کاشانی در تفسیر صافی می‌گوید: «برخي مهر را هديه‌ی خداوند به زنان نیز مي‏دانند»؛ مهریه یا صداق، مالی است که به وسیله عقد ازدواج به طور متزلزل به ملکیت زن (همسر) در می‌آید و با چهار چیز ملکیت آن مستقر می‌شود: ۱. ارتداد فطری همسر ۲. مرگ همسر ۳. امیزش جنسی ۴. مرگ زن، بنابر مشهور؛ این تملک برای زن، ناشی از حکم شرع و قانون است؛

آنچه از مطالعه‌ی تاریخی حقوق زن در ادوار گذشته معلوم می‌شود، این است که مهریه از ابداعات حقوق اسلام نیست و قبل از آن نیز وجود داشته است؛ قدیمی‌ترین قانونی که تاکنون شناخته شده، قانون حامورابی است که در حدود ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح(ع) تدوین شده است؛ روند شکل‌گیری مهریه به شکل امروزی حاصل تغییرات اجتماعی فراوانی است؛ حقوق و جایگاه اجتماعی زنان در طول تاریخ با فراز و نشیب‌های بسیاری روبرو بوده است؛ پیش از ظهور اسلام، زن از جایگاه مطلوبی برخوردار نبود؛ شبه جزیره‌ی در عربستان، یعنی محل ظهور اولیه اسلام، زنان و دختران وضعیت بسیار اسف‌باری داشتند؛ پدیده‌ی زنده در گورکردن دختران برای نشان دادن وضعیت فاجعه‌بار آن دوران، کافی است؛ البته رفتارهای غیرانسانی و ظالمانه با زنان، منحصر به عربستان نبود؛ بلکه در همه‌جای دنیا وضع زنان به همین صورت و حتی بدتر از این بود؛ پس از ظهور دین مبین اسلام همراه با تحول اوضاع اجتماعی، وضعیت زنان نیز کاملا تغییر یافت؛ اسلام به زن شخصیت داد و برای او مانند مرد، حقوقی مختص خود قائل شد؛ اهمیت ازدواج سبب شد تا اسلام احکام و قوانین خاصی را برای آن وضع کند؛ یکی از مهم‌ترین احکام ازدواج، لزوم تعیین مهریه برای زن در ابتدای زندگی مشترک است؛ قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «زنان را برای این که چیزی از آن‌ها بگیرید و قسمتی از مهری که به آن‌ها داده‌اید، جبران کنید، تحت مضیقه و شکنجه قرار ندهید.»

مهریه، نماد هماهنگی تشریع با تکوین

پدیدآمدن سنت مهریه، نتیجه تدبیر ماهرانه‏ای است كه در متن خلقت و آفرینش برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آن‌ها به یكدیگر به كار رفته است؛ مهریه از آنجا پیدا شد كه در متن خلقت، نقش هریك از زن و مرد در مسئله‌ی عشق، متفاوت از نقش دیگری است؛ نوع احساسات زن و مرد نسبت به یكدیگر، یك جور نیست؛ قانون خلقت، جمال و غرور و بی‏نیازی را در جانب زن، و نیازمندی و طلب و عشق و تغزل را در جانب مرد قرار داده است؛ همین‏ها سبب شده كه زن بتواند مرد را به عنوان خواستگار به آستانه‌ی خود بكشاند، مردها را به رقابت با یكدیگر وادار كند، با خارج كردن خود از دسترسی مرد، عشق رمانتیك به وجود آورد و آن گاه كه تن به ازدواج با مرد بدهد و عطیه و پیشكشی از او به عنوان مهر و نشانه‏ای از صداقت او دریافت کند؛ مهر، با حیا و عفاف زن یك ریشه دارد و زن به الهام فطری دریافته است كه عزت و احترام او به این است كه خود را در امر ازدواج، رایگان در اختیار مرد قرار ندهد و به اصطلاح شیرین بفروشد؛ مهر، ماده‏ای است از یك آیین نامه كلی كه طرح آن در متن خلقت ریخته شده و با دست فطرت تهیه شده است؛ قرآن كریم در آیه ۴ سوره‌ی نساء از مهر به «صدقه» یاد كرده است و صدقه از ماده صدق است و بدان جهت به مهر، صداق یا صدقه گفته می‏شود كه نشانه‌ی راستین بودن علاقه‌ی مرد به زن است؛ همچنین در آیه، از مهریه با عنوان «نحله» یاد شده است؛ نحله یعنی اینكه مهریه، هیچ عنوانی جز عنوان تقدیمی، پیشكشی، عطیه و هدیه ندارد.هدیه و پیشكشی كه مرد به عنوان مهریه به زن می‏دهد، در حقیقت وسیله‏ای برای مطمئن ساختن زن به صفای قلبی خود و دریافت پاسخ مثبت و صمیمانه‌ی او به پیشنهاد عشق مرد است؛ مرد با دادن چنین هدیه‏ای می‏خواهد به زن بگوید: طالب توأم، تو را دوست دارم و صفای تو را ارج می‏نهم! بدین سان، اگر مهر بر این اساس توجیه شود، وسیله‌ی خوبی برای ایجاد مهر و محبت بین زوجین و عاملی قوی برای انس و الفت است.

مهریه، نشانه‌ی صداقت نه مایه‌ی وثاقت!

بسیاری از مردم مهریه را وثیقه‌ی مالی دانسته و آن را نوعی بیمه برای زن به شمار می‌آوردند؛ می‌گویند اگر مشکل احتمالی‌ای برای زندگی مشترک آن‌ها، به ویژه از طرف مرد پیش آمد، زن با داشتن مهریه، پشتوانه‌ای مالی خواهد داشت؛ این امر در حالی است اولا مهریه از منظر اسلام هرگز پشتوانه‌ی مالی زندگی برای زن نیست؛ زیرا هم با نگاه توحیدی و ارزش‌مدار اسلام ناسازگار است و هم اگر چنین می‌بود، این اندازه در زبان و رفتار پیشوایان دین سفارش به مهریه‌ی کم و آسان نمی‌شد؛ ثانیا واقعیت زندگی فراوان نشان داده است که هیچ وثیقه‌ی مالی نمی‌تواند ضامن خوشبختی و حفظ زندگی مشترک باشد؛ زندگی مشترک و رابطه‌ی مقدس زناشویی بر پایه‌ی اخلاق و روابط محبت‌آمیز استوار است، نه بر پایه‌ی مهریه‌های سنگین که فقط دغدغه‌ی روحی برای مرد و پشتوانه‌ی خیالی برای زن پدید می‌آورد!

آیا می‌توان گفت علت اینكه پیامبر برای زنان خود مهریه قرار می‏داد، این بود كه می‏خواست به آن‌ها در مقابل خودش وثیقه مالی بدهد؟! آیا علت اینكه پیامبر در ازدواج امام علی و حضرت فاطمه سلام الله علیهما مهریه قرار داد، این بود كه می‏خواست برای دخترش در مقابل دامادش وثیقه‌ی مالی و وثیقه‌ی اطمینان فكری بگیرد؟! اگر چنین است، پس چرا پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله زنان را توصیه می‌كرد كه متقابلاً مهریه‌ی خود را به شوهرانشان ببخشند و برای این كار پاداش‏ها ذكر كرده است! به علاوه، چرا توصیه كرد حتی الامكان مهریه‌ی زنان زیاد نباشد؟! آیا جز این است كه از نظر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، هدیه‌ی زناشویی مرد به نام مهریه و بخشش آن از طرف زن، موجب استحكام الفت و علقه‌ی زناشویی می‏شود؟! با این وجود این، به هیچ وجه نمی‏توان گفت نظر اسلام از قرار دادن مهریه این بود كه وثیقه‏ای در اختیار زن قرار دهد! گر چه براي مهریه اندازه‏اي معين نمي‏توان مطرح كرد و ميزان درآمدها و چگونگي زندگي افراد، در تعیین اندازه مهریه می‏تواند اثرگذار باشد، اما اسلام به کم‌ و آسان‌بودن مهریه سفارش كرده و آن را امري مستحب و مبارک دانسته است كه پاداشي الهي در پی دارد؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله مي‏فرمايد: «برترین زنان امت من (برای همسری)، زنانی هستند که چهره‌ای جذاب‌تر و مهری کم‌تر دارند!».یقینا برخي از کسانی كه مهریه‌ی سنگين پيشنهاد مي‏دهند، گویا نوعی وثیقه‌ی مالی می‏ستانند تا به گمان خود، زن را در برابر مشكلات احتمالی بیمه کنند و خاطرش را آسوده گردانند؛ در حالي كه تجربه نشان داده که هرگز اين گونه وثيقه‏هاي مالى، به تنهايي بر پايداري و استواري روابط زناشويى توانا نیست و هيچ وثيقه‏اى، به پای وثیقه‌ی اخلاقی (هم از طرف مرد و هم از طرف زن) نمی‏رسد؛ وثیقه‏ای كه اگر در همسران وجود داشته باشد، خوشبختي آن‌ها در آينده تأمين می‌شود هرچند مهریه‏ زن اندك باشد! در احاديث اسلامي كم‌بودن مهریه، نشانه‌ی بركت و خوش‌يمني زن در خانه‌ی مرد و موجب بالارفتن ارزش معنوي زن معرفی شده و در مقابل، مهر سنگین نكوهش شده و از آن با عنوان بدیمنی و شومی زن نام برده شده است! رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‏فرماید: «(یکی از عوامل) شومی و بدقدمی زن، مهر سنگین اوست»؛ امام علی(ع) مي‏فرمايد: «مهریه زنان را گران و سنگين نكنيد كه دشمني در پي خواهد داشت»!

مهریه، اسم‌رمز عاشقی، نه دست‌مایه‌ی مالکی!

مهریه با احساسات عاشقانه و پاک مرد پیوند می‌خورد و هیچ ربطی به احساس ملکیت و مانند آن ندارد؛ مهریه کاملا با سرشت متفاوت خلقت مرد و زن مرتبط بوده و پیشکشی است که مرد در قبال خواستن زن به وی تقدیم می‌کند؛ برخلاف آنچه بعضی تصور کرده‌اند، مهریه نه تنها از شخصیت زن نمی‌کاهد، بلکه هدیه‌ای است که نشان از شأن والای زن دارد؛ حیا، عفت و خودداری زن از یک سو و نیازمندی، طلب و عشق مرد از سوی دیگر سبب می‌شود تا مرد به خواستگاری زن بیاید و حتی هدیه‌ای به عنوان مهریه و نشان از صداقت خود برای او به همراه آورد؛ در نظام حقوقی اسلام مهریه چیزی ابداعی و اختراعی نیست؛ بلکه اسلام مهریه را به حالت فطری و طبیعی آن برگردانید؛ مهریه، تجلى فطرت و طبیعت است؛ هدیه دادن به محبوب، به عنوان اظهار محبت و نشان دادن علاقه، امرى فطرى و طبیعى است كه معمولا از سوى كسى كه پیش قدم مى‌شود و طالب و یا خواستگار است، ارائه مى‌شود.

قرآن کریم با لطافت و ظرافت بی‌نظیری می‏گوید: مهریه زنان را که به خود آن‌ها تعلق دارد (نه به پدران یا برادران آن‌ها) و عطیه و پیشکش است (از جانب شما، به آن‌ها) به خودشان بدهید؛ قرآن کریم در این جمله‌ی کوتاه به سه نکته اساسی اشاره کرده است: اولاً از مهریه با نام صدُقه یاد کرده است نه با نام مهریه؛ زیرا نشانه‌ی راستین‌بودن علاقه‌ی مرد است؛ دیگر اینکه با ملحق کردن ضمیر (هُنَّ) به این کلمه می‏خواهد بفرماید که مهریه به خود زن تعلق دارد، نه پدر و مادر؛ مهریه مزد پرورش و شیردادن و تغذیه و خوراک دختر نیست؛ سوم اینکه با کلمه‌ی نحله کاملاً تصریح می‏کند که مَهریه هیچ عنوانی جز عنوان تقدیمی، پیشکشی، عطیه و هدیه ندارد؛بنابراین مهریه از احساسات دقیق و عطوفت‏آمیز مرد ناشی شده نه از احساسات خشن و مالکانه او! آنچه از ناحیه‌ی زن در این امر دخالت دارد، حسن خودداری مخصوص او بوده نه ضعف و بی اراده بودن او! مهریه تدبیری است از ناحیه‌ی قانون خلقت برای بالا بردن ارزش معنوی زن و قراردادن او در سطح عالی‌تری؛ در حقیقت، ارزش معنوی مهریه برای زن بیش از ارزش مادی آن است! اگر برخى از افراد، به علل و دلایل گوناگون، تفسير غلطى از مهریه در ذهن و زبان یا عمل دارند و آن را نوعی" قیمت‌گذاری" برای زن پنداشته‏اند، ارتباطی به قوانين اسلام ندارد؛ زيرا از منظر اسلام مهریه به هيچ وجه جنبه‌ی بها و قيمت كالا ندارد؛ بهترين دليل این امر همین صيغه‌ی عقد ازدواج است كه در آن " مرد" و" زن" رسما به عنوان دو ركن اساسى پيمان ازدواج به حساب آمده‏اند و مهریه چيزی تبعی و فرعی است؛ از همین رو اگر در صيغه‌ی عقد، اسمى از مهریه برده نشود، عقد باطل نيست؛ در حالى كه اگر در هنگام خريد و فروش نامی از قيمت کالا برده نشود، معامله مسلما باطل است!