اجل تعیین شده در خطبه متقین

سؤال

تفسیر این جمله از خطبه متقین «وای برتو مرگ هر کس معلوم است و تغییر نمی‌کند علتی دارد که وقتی آمد مرگ نمی‌تواند از آن فرار کند» را بیان کنید؟

در مورد سؤال که مراد از این جمله: «وای بر تو مرگ هر کس معلوم است که تغییر نمی‌کند…» پاسخ این است که: پس از آن که امیر المؤمنین(ع) صفات متقین را بیان کرد و همام از دنیا رفت امام(ع) فرمود: موعظه و پند و اندرزهای رسا به آنان که اهل موعظه‌اند چنین می‌کند، آنگاه کسی از علی(ع) پرسید: پس شما چطور ای امیرمؤمنان؟ پس اگر توصیف پرهیزکاران با همام چنین کرد پس خود شما چطور؟ و اگر سخن بلیغ و رسا نسبت به مستمع چنین می‌کند، چطور خود شما که از حقیقت امر آگاه‌تری به سرنوشت همام دچار نشدی؟

امام(ع) در پاسخ این سؤال کننده فرمود: هر اجلی وقت مشخصی و سبب معینی دارد، یعنی هر کس اجل و وقت معینی دارد که به آن منتهی می‌شودو غایتی دارد که از آن تجاوز نمی‌کند و به تأخیر نمی‌افتد، و برای آن اجل، سبب و علتی وجود دارد که از آن تعدی نمی‌کند. گاه ممکن است علت آن موعظه بالغه باشد مثل همین مورد و گاه ممکن است علت آن چیز دیگری باشد. اجل همام تا این موقع بوده و اجل من هنوز نرسیده است.

علاوه بر این، منظور امام این بود که میان من و همام تفاوت بسیاری است. تحمل من بسیار زیادتر است ولی تحمل همام نسبت به این امور از من بسیار کمتر است و استعداد و قدرت من با استعداد همام تفاوت بسیار دارد. من با آگاهی که از حقایق دارم از پا در نمی‌آیم، امّا همام و امثال او که پیمانه روحی آنها کمتر است با اطلاع از آنها در برابر آنها قدرت مقاومت نخواهد داشت؛ لذا با شنیدن آن از دنیا رفت.

از آیات قرآن استفاده می‌شود که اجل و مرگ و زمان آن فقط به دست خداوند است و قابل تأخیرو تقدیم نیست و در آیات از مرگ و اجل تعبیر به اجل مسمی شده است:

﴿هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ ثُمَّ قَضَی أَجَلا وَأَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ …﴾ اوست خدایی که شما را از خاک آفرید سپس برای هر کسی اجلی قرار داد و اجل مسمی نزد اوست. اجل مسمی عبارت است از آخرِ مدت حیات است که عمر انسان در آن هنگام به اتمام می‌رسد و این اجل مسمی در نزد خداوند است.

﴿مَا عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ﴾ آنچه در نزد شما است فانی است و آنچه در نزد خداوند است پایدار و باقی است؛ یعنی آنچه که درنزد خداوند است موجود و حاضر است و هیچ گونه تمامی و تغییرو فساد عارض آن نخواهد شد؛ بنابراین از گذر زمان و حوادث شب و روز در امان خواهد بود، از این رو مسمی ظرف محفوظ و ثابتی است که مظروف بدون هیچ گونه تغییرو نیستی در آن مستقر می‌شود.}}

همچنین در آیات دیگر نیز بیان شده است که اجل مسمی قابل تغییر و تبدیل نیست:

{{قرآن|قُلْ لَکُمْ مِیعَادُ یَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَه وَلا تَسْتَقْدِمُونَ بگو شما را روزی فرا رسد که نتوانید لحظه‌ای از آن مقدم یا مؤخر گردید.

﴿وَلِکُلِّ أُمَّه أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَه وَلا یَسْتَقْدِمُونَ﴾ برای هر امتی اصلی است که آن هنگام که در رسد لحظه‌ای از آن مقدم یا مؤخر نشوند.

﴿مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّه أَجَلَهَا وَمَا یَسْتَأْخِرُونَ﴾ هیچ امتی از اجل خویش پیشی نگیرد و از آن مؤخر نیز نگردد.

مطالعه بیشتر

۱ـ شرح خطبه متقین، آیت الله فاضل لنکرانی.

۲ـ شرح نهج البلاغه، خطبه متقین، ناصر مکارم شیرازی.