نزول قرآن بر هفت حرف
آیا حدیث احرف سبعه، صحیح است؟
روایت «اُنزل القرآنُ علی سعبه اَحْرُفٍ؛ قرآن بر هفت حرف نازل شده است.» از جمله روایات معروفی است که در مباحث علوم قرآنی و به ویژه بحث اختلاف قرائات مطرح است. در بیشتر کتاب‌های تاریخ و علوم قرآن، مطالبی برای تبیین و شرح این حدیث اختصاص یافته است؛ دو مسئله در این‌جا مطرح است، اول روایاتی که در این باره بیان شده و دیگر این‌که آیا «اَحرف سبعه» اشاره به قرائت‌های هفتگانه دارد یا لهجه‌های مختلف عربی را شامل می‌شود؟
روایات نزول قرآن بر هفت حرف
حدیث نزول قرآن بر هفت حرف یا مضمون آن به دو طریق یعنی عامه (اهل سنت) و خاصه (شیعه) نقل شده است.[۱] به اختصار به چند نمونه در کتاب‌های روایی شیعه اشاره می‌شود؛
- شیخ صدوق(ره) طی سندی که محمد بن یحیی الصیرفی (شخصی مجهول و ناشناس) در این سلسله سند قرار دارد، از حماد بن عثمان و او از امام صادق(ع) روایت کرده است که: «قرآن به هفت حرف نازل شده و دست کم هر امامی می‌تواند به هفت وجه فتوا دهد.»[۲]
- سند دیگری که احمد بن هلال (شخصی که اهل غلو بوده و در عقیده دینی خود مورد اتهام است) در این سلسله سند قرار دارد، از عیسی بن عبدالله هاشمی و او از پدران خود روایت کرده که پیامبر(ص) گفته است: «از جانب خدا پیام آورند که خداوند می‌فرماید: قرآن را به حرف واحد قرائت کن. درخواست کردم: پروردگارا بر امت من گشایشی فرما … آن‌گاه گفت: خداوند تو را دستور می‌دهد تا قرآن را بر هفت حرف بخوانی»[۳]
- محمد بن حسن صفار، به سندی که در آن تردید وجود دارد (بدین گونه از ابن ابی عمید یا دیگری) از جمیل بن دراج از زراره از امام باقر(ع) روایت کرده که: «تفسیر قرآن به هفت وجه ممکن است که برخی از آن انجام شده و برخی هنوز صورت نگرفته است و امامان آن را می‌دانند».[۴]
- ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی، طی حدیثی مرسل (فاقد سند) از امام علی(ع) نقل کرده که: «قرآن بر هفت قسم نازل شده است …» در این حدیث به انواع مطالب قرآنی اشاره شده است که عبارتند از امر و نهی و تشویق و تهدید و استدلال و مثال و داستان‌ها.[۵]
عدم دلالت روایات بر قرائات هفتگانه
این احادیث در این زمینه نقل شده است اما تمامی این احادیث از نظر سند دچار اشکال بوده و موثق بودن سندهای آنها ثابت نشده است. توجه به این نکته لازم است که به عقیده متخصصان و دانشمندان علوم قرآنی شیعه و سنی، هیچ‌کدام از روایات ذکر شده و همچنین روایاتی که از طریق اهل سنت نقل شده است، دلالت بر حجیت قرائت‌های هفتگانه ندارد. بنایراین احرف سبعه به معنی قرائت‌های هفتگانه نیست.
برای مطالعه بیشتر
- آیت‌الله محمد هادی معرفت، علوم قرآنی، (مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ دوم، بهار ۱۳۸۰)، ص۲۰۱ تا ۲۱۶.
- حجت‌الاسلام دکتر سید محمد باقر حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، (دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۵)، ص۲۵۶ تا ۲۶۶.
- غلامحسین اعرابی، مقاله «نگاهی نو به روایات نزول قرآن بر هفت حرف»، (فصلنامه صحیفه مبین وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی، سال هفتم، دوره دوم، شماره ۲، تابستان ۱۳۷۸)، ص۱۲۳.
- دکتر سید عبدالوهاب طالقانی، علوم قرآن و فهرست منابع، (دارالقرآن الکریم حضرت آیت‌الله العظمی گلپایگانی (ره)، شهریور ۱۳۶۱)، ص۲۲۱ تا ۲۲۹.