برتری عالمان مسلمان بر انبیای بنی‌اسرائیل
حدیث «عُلَماءُ اُمّتی کانْبیآءِ بنی اِسرائیل؛ علمای امت مانند انبیای بنی اسرائیل هستند.» که از پیامبر(ص) نقل شده آیا حدیثی صحیح است؟ مراد از علمای امت چیست؟
روایت علمای امت من مانند انبیای بنی اسرائیل‌اند از لحلاظ سندی مرسل بوده و حجیت ندارد؛ اما به لحاظ دلالت ایرادی بر آن وارد نیست. بحث دیگر درباره منظور روایت از علما است؛ در برخی روایات مراد از علما را ائمه معصومین(ع) دانسته و برخی دیگر آن را اشاره به علمای دینی که در طول نیابت عام ائمه با شرایط خاص هستند و متکفل انجام مسئولیت‌هایی در دوران نبودن امام‌اند، بیان کرده‌اند.
سند حدیث
تمام منابع روایی مانند عوالی اللئالی،[۱] بحارالانوار،[۲] مستدرک الوسایل،[۳] تحریر الاحکام،[۴] و منابع دیگر، این حدیث را به صورت مرسل[۵] از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند. واسطه‌های روایی این روایت به اندازه قلت وسائط که جزء مرجحات در روایات مرسل است، نبوده، بنابراین این نوع روایت‌های مرسل حجت نیستند.[۶] البته برای حل مشکل سند، می‌توان از احادیث مشابه آن استفاده نمود.
دلالت حدیث
عبارت «دانشمندان امت من مانند پیامبران بنی‌اسرائیل هستند» از نظر دلالت مشکلی ندارد. اما اینکه مراد از «علماء امت» چه کسانی هستند، دیدگاه‌هائی ارائه شده است:
- منظور از «علماء امت» ائمه معصومین(ع) هستند. به دو دلیل:
یکی به دلیل عمومیت در تشبیه.[۷] زیرا تمام صفات و ویژگی‌های مخصوص به پیامبران بنی‌اسرائیل مانند عصمت، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، اجراء احکام و تبلیغ دین اسلام و علوم لدنی و اخذ معارف از ناحیه حق تعالی، تشکیل حکومت و … در ائمه(ع) وجود دارد؛ تنها در مسئله وحی (تشریعی)، زیرا به ائمه(ع) وحی نمی‌شد و به دلیل اقتضاء می‌توان این مورد را استثناء نمود. ولی در تمام جهات دیگر، ائمه(ع) مانند انبیاء هستند.
دلیل دوم احادیثی است که می‌رساند ائمه(ع) علماء هستند و به آنها اطلاق علماء شده است و خود را علماء معرفی کرده‌اند؛ مانند حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده است: «یَغدوُا الناسُ علی ثلاثه أصنافٍ عالمٍ و مُتَعَلِّمٍ و غُثاءٍ، فَنَحْنُ العُلَماءُ وشیعَتُنا المتعلِّمون و سائرُ النّاسِ غُثآءٌ؛ مردم به سه دسته شدند: عالمان و فراگیران علم و خاشاک، ما دانشمندانیم و شیعیان ما دانشجویان و مردم دیگر خاشک روی آب»[۸]
در بحارالانوار، بسیاری از روایات از علماء، تعبیر به ائمه(ع) شده است.[۹] بابی با عنوان «باب انهم(ع) العلماء فی القرآن و شیعتهم اولوا الالباب» دارد.[۱۰] همچنین بصائر الدرجات روایتی دارد که امام علی(ع) را عالم این امت معرفی کرده است؛ «عن ابی جعفر(ع) قال علیٌّ(ع) عالم هذه الامه»[۱۱] و نیز در ذیل آیه ﴿انّما یخشی الله مِنْ عِباده العُلماءُ؛ از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می‌ترسند﴾(فاطر:۲۸) در سفینه البحار[۱۲] و تفسیر برهان آمده است که منظور امام علی(ع) است.[۱۳]
در روایتی نیز چنین آمده: «علماء امتی افضل من انبیاء بنی‌اسرائیل»[۱۴] و مجلسی در بحارالانوار بابی دارد بنام «باب انهم(ع) اعلم من الانبیاء(ع)».[۱۵]
- منظور از «علماء امت»، دانشمندان و فقیهان امت اسلامی است.
این احتمال از عمومیت حدیث به دست آمده است. در بحث «ولایت فقیه» نیز از این روایات و نزدیک به آن استفاده شده است.[۱۶]
بنابراین آنچه از این روایات به دست می‌آید اینکه مراد از علماء، ائمه معصومین(ع) بوده و با توجه به عمومیت حدیث که علماء شیعه جانشینان ائمه(ع) به حساب می‌آیند و وظایف امامان معصوم را باید انجام دهند و بعد از ائمه(ع) با شرایط خاص که از مصادیق این نوع حدیث است، به عنوان نائب عام آنها و در طول نیابت ائمه مانند انبیاء بنی‌اسرائیل هستند.
برای مطالعه بیشتر
- اوائل المقالات، شیخ مفید، ص۱۷۸.
- بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۲۶، ص۱۹۴.
- وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۸، ص۷.
منابع
- ↑ محمد الاحسانی، (ابن ابی جمهور) عوالی اللئالی، قم، مطبعه سیدالشهداء(ع)، ۱۴۰۵ ق، ج۴، ص۷۷، ح۶۷.
- ↑ المجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۲، ح۶۷.
- ↑ نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسایل، بیروت، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۹ق، ج۱۷، ص۳۲۰.
- ↑ الحلی، تحریر الاحکام، مشهد، مؤسسه طوس، قطع رحلی، ص۳.
- ↑ حدیثی است که شخصی که خود حدیث را از پیغمبر یا امام نشنیده بدون وساطتِ صحابی از معصوم نقل کند. مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث و درایه الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۳۷۵، ص۸۰.
- ↑ زین‌الدین بن علی العاملی (شهید الثانی)، الرعایه فی علم الدرایه، قم، منشورات مکتبه المرعشی، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶؛ و سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه، قم، نشر جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ق، ص۱۰۷.
- ↑ ارکان تشبیه در این حدیث عبارتند از: «علماء امتی» مشبه، «کانبیاء بنی اسرائیل» مشبه‌به، کاف از اداه تشبیه و وجه شبه هم عبارت است از جهاتی مانند عصمت، ولایت تکوینی و تشریعی، اخذ معارف از ناحیه خداوند متعال و … که مشترک بین انبیاء و علماء امت است.
- ↑ حر عاملی، وسایل‌الشیعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۴۰۱ق، ج۱۸، ص۷، باب ۳، ح۵؛ و ابوجعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار القمی، بصائر الدرجات، قم، منشورات مکتبه المرعشی، ۱۴۰۴ق، ص۸، باب ۵.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۵، ص۳۰۴ و ج۲۴، ص۳۰۷.
- ↑ بحارالانوار، همان، ج۲۴، ص۱۱۹.
- ↑ بصائرالدرجات، همان، ص۱۱۸، ح۳، باب ۲.
- ↑ قمی، عباس، سفینه البحار، دارالاسوه، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۳۶۷.
- ↑ السید هاشم البحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۶۱.
- ↑ مفید، کتاب المزار، (المؤثمر العالمی لالفیه الشیخ المفید) ص۶؛ مفید، اوائل المقالات (المؤثمر العالمی لالفیه الشیخ المفید) ص۱۷۸.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۶، ص۱۹۴.
- ↑ احمد النراقی، عوائد الایام، قم، مرکز الابحاث الدراسات الاسلامیه، ۱۳۷۵ش، ص۵۳۱؛ و موسوی خمینی، روح الله، حکومت اسلامی، ۱۳۹۱ق، ص۱۳۰؛ موسوی، خمینی، روح الله، کتاب البیع، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۸۳.