نقش دین در هویت اجتماعی

سؤال

یکی از روشنفکران روحانی مدعی است که همبستگی و هویت اجتماعی باید به عاملی غیر از دین مانند ملیت وابستگی داشته باشد و دین تنها هویت فردی انسان را می‌سازد، آیا این سخن با آموزه‌های دینی سازگاری دارد؟

همبستگی و هویت اجتماعی همیشه در جوامع بشری بر یک عامل مشترک قرار دارد. این عامل مشترک می‌تواند مصادیق گوناگون همچون ملیت، قومیت، نژاد، زبان، فرهنگ باشد که از جمله این عوامل مشترک می‌توان به دین و مذهب اشاره نمود. اگر بیشتر افراد جامعه از دین خاص پیروی کنند، هیچ‌یک از عوامل همبستگی به اندازه دین اثرگذار نیستند. بخصوص زمانی که دین، الهی و جامع باشد.

دین به غیر از پرداختن به نحوه ارتباط فرد با خالق هستی بخش، ترسیم معاد به عنوان منتها و مقصود، ارتباطی عاطفی بین پیروان خویش برقرار می‌کند. این ارتباط به گونه‌ای است که پیروان آن دین، هر فرد از هم‌کیشان خود را مانند اعضای خانواده خویش می‌انگارند. شهر مدینه قبل و بعد از اسلام، شاهدی برای این مدعا است. دو قبیله اوس و خزرج سال‌های متمادی در شهر مدینه به جنگ و خونریزی مشغول بودند. با ظهور اسلام در این شهر، آن دو قبیله در کنار هم زندگی کردند.

دین به ویژه دین اسلام در گستره وسیعی در ساحت‌های مختلف فردی و اجتماعی، دنیایی و اخروی، فایده‌های خود را نشان داده و می‌دهد. باورهای اعتقادی، به ویژه اعتقاد به خدا و معاد، ضامن اجرایی ارزش‌ها و هنجارهای دینی هستند و این ضمانت اجرایی، در کنترل جامعه و سلامت آن نقش به سزایی دارد. باورهای دینی، منشأ پیدایش انگیزه‌های مختلف جهت توجه به منافع اجتماعی و در نتیجه فعلیت بخشیدن به انفاق و ایثار است. همچنان که باعث مقابله با ستم‌گران است.

انسان دارای دو هویت است؛ هویتی فردی و هویتی اجتماعی. اسلام همچنان که برای ساختن هویت فردی راه‌کاری ارائه کرده، برای هویت اجتماعی نیز سخن دارد. برای هویت فردی قرآن می‌فرماید: بگو «در حقیقت، نماز من و (سایر) عبادات من و زندگی و مرگ من برای خدا، پروردگار جهانیان است. برای هویت اجتماعی قرآن می‌فرماید: مردم، امتی یگانه بودند، پس خداوند پیامبران را نوید آورنده و بیم دهنده. برانگیخت، و با آنان کتاب را بحق فرو فرستاد، تا میان مردم در آنچه اختلاف داشتند داوری کند.

لذا طبق نظر اکثر حکیمان یکی از مهم‌ترین ادلّه ضرورت ارسال رُسُل برقراری عدالت اجتماعی است، که قرآن نیز به صراحت بیان می‌کند: ما رسولان خود را با معجزاتی آشکار فرستادیم و بر آنها کتاب و میزان را نازل کردیم. تا مردم برای برپایی عدالت قیام کنند. حال آنکه عدالت اجتماعی محصول هویت اجتماعی است. هویت اجتماعی در سایه پذیرش کتاب خدا و عمل نمودن به آن حاصل می‌شود، که انبیاء در آن جامعه به گسترش عدل می‌پردازند. در پایان ایشان را به این نکته متلفت می‌کنیم، که بر فرض بپذیریم که دین هویت فردی انسان را مدنظر قرار داده، باز هم از آن جهت که هویت اجتماعی حول محور عامل مشترکی می‌چرخد که به هر حال با هویت فردی افراد جامعه سروکار دارد؛ ناخواسته به نقش دین در ساختار همبستگی و هویت اجتماعی تن داده‌ایم.