مقتل الحسین خوارزمی

سؤال

کتاب مقتل الحسین از کیست و چقدر اعتبار دارد؟

مقتل الحسین، اثر موفق بن احمد خوارزمی (درگذشته ۵۶۸ق)، درباره قیام امام حسین(ع) و واقعه کربلا. خوارزمی، عالم سنی، تألیفات فراوانی دارد و به دلیل علاقه‌اش به اهل‌بیت(ع) چندین کتاب در فضایل امام علی(ع) و امام حسین(ع) نوشته است.

مقتل الحسین
اطلاعات کتاب
نویسنده	خوارزمی
تاریخ نگارش	قرن ششم
موضوع	واقعه کربلا
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	این کتاب را ناشران مختلف منتشر کرده‌اند.

درگاه‌ها

مقتل الحسین خوارزمی از جایگاه ویژه‌ای در میان عالمان شیعه برخوردار است. این کتاب، اثری تاریخی روایی است که بیشتر روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بخش زیادی از این کتاب برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم است که خوارزمی خود به این موضوع بارها در کتابش تصریح کرده است.

درباره نویسنده

ابو المؤیّد موفّق بن احمد بن ابی سعید خوارزمی مکّی (درگذشته۵۶۸ ق) مشهور به اَخطَب خوارزم، از عالمان حنفی و معتزلی و جانشین زَمَخشری در مَناصب شرعی خوارزم بوده است. خوارزمی، سخنور، محدّث، و فقیه و در علوم گوناگونی از جمله: سیره، تاریخ و ادب، چیره‌دست بود. او تألیفات فراوانی دارد و به دلیل علاقه‌اش به اهل بیت(ع) چندین کتاب در فضایل امام علی(ع) و امام حسین(ع) نوشت. مناقب علی بن أبی طالب اثر اوست.

موفق بن احمد خوارزمی، حدود سال ۴۸۴ق متولد شد و در سال ۵۶۸ق وفات یافت. بسیاری از اندیشمندان معاصر خوارزمی یا بعد از او که با وی و آثارش آشنایی داشته‌اند، به مقام علمی و احاطه و گستره دانش خوارزمی در علوم متعدد اذعان کرده و از او با تعابیر مختلف، ستایش و تمجید کرده‌اند. علامه امینی درباره وی می‌نویسد: فقیهی دانش‌ور، حافظی مشهور، محدثی با اسناد فراوان، خطیبی پرآوازه، چیره‌دست در لغت عرب، آگاه از سیره و تاریخ، ادیب، شاعر که دارای خطبه‌هایی است و سروده‌هایش در دفترها ثبت و تدوین شده است.

در عصر خوارزمی مذهب شایع در خراسان بزرگ و ماوراء النهر، از جمله منطقه خوارزم، مذهب حنفی بوده و خوارزمی نیز در فروع، این مذهب را اختیار کرده است. کتاب مناقب ابی حنیفه اثر خوارزمی که در فضایل ابوحنیفه نوشته شده و در آن به مدح و ثنای وی، در قالب قصیده ای طولانی پرداخته است، شاهد قوی بر مذهب اوست. با این همه، او متمایل به تشیع و علاقه‌مند به اهل بیت(ع) بوده است.

معرفی و جایگاه

در میان مقتل‌های موجود درباره امام حسین(ع) مقتل الحسین خوارزمی از جایگاه ویژه‌ای در میان اندیشمندان مسلمان، به ویژه عالمان شیعه برخوردار است؛ تا آن جا که در میان آثار مورخان اهل سنت که واقعه عاشورا را گزارش کرده‌اند، بعد از مقتل ابومخنف در اتقان و اعتماد، مقتل خوارزمی مطرح و محل رجوع اندیشمندان شیعه است. خوارزمی در نگارش حوادث قیام کربلا تا قبل از روز عاشورا، عمدتاً از گزارش‌های ابن اعثم، بهره برده و اثر خود را طبق کتاب وی تنظیم کرده است.

مقتل الحسین کتابی تاریخی روایی است که بیشتر روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بیشترینه مطالب این اثر از فصل نهم تا پایان فصل یازدهم (که از جریان بیعت‌خواهی معاویه برای یزید، آغاز شده و با شهادت امام حسین (ع) و یارانش در کربلا به پایان می‌رسد) برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم است که خوارزمی خود به این موضوع بارها در کتابش تصریح کرده است. برخی از مشایخ روایت خوارزمی که در این اثر از آنان بسیار نقل کرده است، عبارت‌اند از: جارالله محمود بن عمر زمخشری (درگذشته۵۳۸ق)، ابومنصور شهردار بن شیرویه دیلمی (درگذشته ۵۵۸ق)، حسن بن احمد عطّار همدانی (درگذشته ۵۴۴ق) و ابوالحسن علی بن احمد عاصمی.

خوارزمی روایت‌ها و گزارش‌هایی را که در این کتاب آورده است، تلقی به قبول کرده است. وی ظاهراً تنها در یک جا (ج ۲، ص ۴، ذیل نخستین روایت) به ضعف یک روایت، آن هم از قول دیگری، اشاره کرده است و در باقی موارد، به بررسی و نقد سند یا متن روایت‌ها، نپرداخته است. از این رو اگر چه این اثر مورد توجه و رجوع شیعه است و به آن استناد می‌شود، اما برخی از روایات آن، از دیدگاه شیعه، مجعول و غیرقابل اعتماد است. نمونه ای از این روایات چنین است: ۱. بهترین مردم، بعد از پیامبر(ص)، ابوبکر و عمر هستند. ۲. ابوبکر بر جنازه حضرت زهرا(ع) نماز گزارد و او را به همراه علی(ع) و عمر و چند تن دیگر، به خاکش سپردند.

از منابع کهن در مقتل الحسین(ع) کتاب مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی (درگذشته ۳۵۶ق) و مقتل الحسین نصر بن مزاحم (درگذشته ۲۱۲ق) نام برده شده است. گفته شده ابوالفرج اصفهانی و نصر بن مزاحم زیدی مذهب بودند. این کتاب را نشانی مهم دانسته‌اند از عشق حنفیان خراسان به مقام امام حسین(ع).

محتوا

کتاب مقتل الحسین در بردارنده یک سرآغاز و پانزده فصل است که در یک مجلد دو جلدی گردآمده است. جلد اول این کتاب، شامل ده فصل و بخش اول فصل یازده است و جلد دوم، شامل بخش دوم فصل یازده و چهار فصل دیگر است. عناوین این فصل‌ها چنین است:

1. برخی از فضائل پیامبر(ص)
2. فضائل خدیجه دختر خویلد
3. فضائل فاطمه دختر اسد پسر هاشم پسر عبدمناف مادر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)
4. نمونه ای از فضائل امیرالمؤمنین(ع)
5. فضائل فاطمه زهرا(س) دختر رسول خدا(ص)
6. فضائل حسن و حسین(ع)
7. فضائل مخصوص به حسین(ع)
8. خبر دادن رسول خدا(ص) از حسین(ع) و احوال وی
9. آنچه بین حسین(ع) و بین ولید بن عتبه و مروان بن حکم در مدینه، در زمان حیات معاویه و بعد از مرگش، روی داد
10. آنچه از سرگذشت حسین(ع) که در مدت اقامتش در مکه اتفاق و آنچه از نامه‌های کوفیان به دست او رسید و فرستادن مسلم به عقیل به کوفه و قتل او در این شهر
11. خروج حسین بن علی(ع) از مکه به سوی عراق و حوادث و اتفاقاتی که بین راه رخ داد و فرودش در سرزمین طف
12. عقوبت و مجازات قاتل حسین(ع)
13. برخی از مرثیه‌هایی که درباره حضرت گفته شده است
14. زیارت حضرت و فضیلت آن
15. انتقام مختار بن عبید ثقفی از کشندگان حسین(ع). هم چنین خوارزمی در پایان این فصل، گزارش جریان گشته شدن مصعب و عبدالله، پسران زبیر را آورده است.

خوارزمی، روایات بخش‌های اول را به صورت مستند و از مشایخ خود، نقل می‌کند؛ اما از آغاز فصول مربوط به نهضت کربلا، مطالب را از الفتوح ابن اعثم می‌آورد و گاه آنها را تلخیص و تهذیب می‌کند و گاه حدیثی را بر آنها می‌افزاید و دوباره به مطالب الفتوح بازمی‌گردد. این افزوده‌ها در بسیاری موارد، مستند و منقول از مشایخ خوارزمی هستند. خوارزمی در بخش‌های انتهایی کتاب و فصل قیام مختار، گاه از المعارف ابن قتیبه و مقتل ابومخنف نیز مطالبی نقل کرده است. از دیگر منابع او، تاریخ عبدالکریم بن حمدان است. برخی احتمال داده‌اند که خوارزمی به نسخه دیگری از الفتوح، دست یافته که تفاوت‌هایی با نسخه کنونی آن داشته است یا ابن اعثم، افزون بر الفتوح، کتاب تاریخ هم داشته است و خوارزمی از هر دو کتاب، نقل کرده است.

نورالائمه خوارزمی

ملا حسین واعظ کاشفی (درگذشته ۹۱۰ق) در کتاب روضة الشهداء در جریان نقل گزارش قیام عاشورا، بارها از کتابی به نام نورالأئمه که مؤلفش خوارزمی است، یاد کرده و از آن، مطالبی نقل کرده است. برخی گفته‌اند آیا نورالائمه، ترجمه مقتل خوارزمی است یا خوارزمی مقتل دیگری برای پارسی‌زبانان نوشته است؟ محققان گفته‌اند نمی‌توان این پرسش را به آسانی و روشنی پاسخ داد، چرا که برخی از نقل‌های کاشفی از کتاب یاد شده، تا حدودی، شباهت به مطالب مقتل خوارزمی دارد، اما برخی مطالب نقل شده دیگر یا اصلاً در مقتل یافت نمی‌شود یا هیچ شباهتی با متن عربی اشعار و رجزهای مقتل ندارد، مانند ترجمه فارسی اشعار و رجزها.

چاپ و نسخه‌ها

مقتل خوارزمی با مقدمه و تحقیق شیخ محمد سماوی، بارها چاپ شده است که چاپ اول آن در نجف در سال ۱۳۶۷ق در چاپخانه الزاهراء بوده است و چاپ دوم آن، توسط مکتبة المفید به سال ۱۳۹۹ق (افست چاپ اول در قطع وزیری) و آخرین چاپ آن، به همت دارانوار الهدی در سال ۱۴۱۸ق صورت گرفته است.

بخش اصلی مقتل خوارزمی با عنوان «شرح غم حسین علیه‌السلام» توسط مصطفی صادقی ترجمه شده است. آنچه با عنوان اصلی کتاب یعنی مقتل تطبیق دارد، تنها فصل یازدهم است که در چاپ رایج این کتاب از صفحه ۳۱۵ تا پایان جلد نخست (صفحه ۳۵۸) و جلد دوم از ابتدا تا صفحه ۹۱ را دربردارد. مجموع این فصل به ۱۵۰ صفحه نمی‌رسد، در حالی که مجموع کتاب خوارزمی حدود ۶۰۰ صفحه است.

محقق طباطبایی در کتاب اهل البیت فی المکتبة العربیة سه نسخه خطی از کتاب مقتل الحسین خوارزمی را ذکر می‌کند:

• نسخه‌ای خطی در کتابخانه خاندان ثقة الاسلام تبریزی در تبریز که محمد بن حسین عمیدی نجفی آن را نوشته است.
• نسخه‌ای در کتابخانه ملی در تبریز.
• نسخه‌ای نوشته شیخ محمد سماوی که در نیمه محرم ۱۳۶۱ق از نگاشتن آن فراغت یافته است.