تعداد آیه‌های قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

    بدون خلاصۀ ویرایش
    خط ۱: خط ۱:
    {{پیش نویس:تکمیل}}
     
    {{شروع متن}}
    {{شروع متن}}
    {{سوال}}تعداد آیات قرآن چندتاست؟
    {{سوال}}تعداد آیات قرآن چند آیه است؟ منابع شیعه و سنی در اینباره چه نظری را گزارش کرده‌اند؟ این اختلاف دلیلی بر تحریف شدن قرآن است؟


    {{پایان سوال}}
    {{پایان سوال}}
    {{درگاه|قرآن|سنت|تاریخ}}
    {{درگاه|قرآن}}
    تعداد آیات [[قرآن]] به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش [[بسم الله الرحمن الرحیم|بسمله]]، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آورده است.
    تعداد آیات [[قرآن]] به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش [[بسم الله الرحمن الرحیم|بسمله]]، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آورده است. در این میان عددی بین <small>۶۰۰۰</small> تا <small>۶۶۰۰</small> ببه عنوان تعداد آیات قرآن یاد شده است.


    {{پاسخ}}
    {{پاسخ}}


    ==منشأ اختلاف==
    ==اختلاف و منشأ آن در عدد آیات==
    ===قاریان ===
    تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ‌یک از پیامبر(ص)، [[ائمه اطهار(س)]] یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است… این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش [[بسم الله الرحمن الرحیم|بسمله]] (بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه علوم قرآن|سال=1396|نام=علی اکبر|نام خانوادگی=رشاد|ناشر=سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|جلد=1|صفحه=56|مکان=تهران}}</ref>
    تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ‌یک از پیامبر(ص)، [[ائمه اطهار(س)]] یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است… این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش [[بسم الله الرحمن الرحیم|بسمله]] (بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه علوم قرآن|سال=1396|نام=علی اکبر|نام خانوادگی=رشاد|ناشر=سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|جلد=1|صفحه=56|مکان=تهران}}</ref>


    خط ۱۶: خط ۱۵:


    ==اقوال متعدد==
    ==اقوال متعدد==
    ===بزرگان شیعه و سنی===
    ===در بیان علمای مسلمان===
    اما اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:<ref name=":0325">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=226-227|مکان=تهران}}</ref>
    اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:<ref name=":0325">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=226-227|مکان=تهران}}</ref>
    *قول (<small>۶۲۱۶</small> آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون از [[ابن‌عباس]] مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.»
    *قول (<small>۶۲۱۶</small> آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون از [[ابن‌عباس]] مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.»
    *قول (<small>۶۶۰۰</small> آیه): ابن الضریس از طریق ابن عطاء از پدرش از ابن‌عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن ۶۶۰۰ آیه است».
    *قول (<small>۶۶۰۰</small> آیه): ابن الضریس از طریق ابن عطاء از پدرش از ابن‌عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن ۶۶۰۰ آیه است».
    خط ۲۸: خط ۲۷:
    [[علامه طباطبایی]] درباره شمارگان آیات قرآن می‌گوید: «پیرامون تعداد آیه‌های قرآن باید گفت: در این خصوص نص متواتری نرسیده که یک یک آیه‌ها را معرفی کند، و هر یک را از دیگری متمایز سازد. روایات محدودی هم که رسیده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نیستند، و روشن‌ترین علت بر نبودن دلیل معتبر، اختلاف اهل مکه، مدینه، شام، بصره و کوفه است، که درباره تعداد آیات اعداد متفاوتی ارائه کرده‌اند… وقتی اعداد به یک نص [[متواتر]] یا حداقل [[خبر واحد]] قابل اعتنایی منتهی نشود، و هیچ آیه‌ای به‌طور اطمینان‌بخشی، از سایر آیات قبل و بعدش متمایز نگردد، هیچ الزامی نیست که یکی از این روایت اخذ شود، لا جرم هر یک از این روایات که روشن و قابل اعتماد بود را می‌پذیریم و ما بقی را طرد می‌کنیم، یا به هیچ‌یک عمل نمی‌کنیم، و اگر شخصی اهل تدبر باشد، باید به هر روایتی که در نظرش بیشتر قابل اعتماد بود، عمل نماید.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسیر المیزان|سال=1402|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی|جلد=13|صفحه=320|مکان=قم}}</ref>
    [[علامه طباطبایی]] درباره شمارگان آیات قرآن می‌گوید: «پیرامون تعداد آیه‌های قرآن باید گفت: در این خصوص نص متواتری نرسیده که یک یک آیه‌ها را معرفی کند، و هر یک را از دیگری متمایز سازد. روایات محدودی هم که رسیده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نیستند، و روشن‌ترین علت بر نبودن دلیل معتبر، اختلاف اهل مکه، مدینه، شام، بصره و کوفه است، که درباره تعداد آیات اعداد متفاوتی ارائه کرده‌اند… وقتی اعداد به یک نص [[متواتر]] یا حداقل [[خبر واحد]] قابل اعتنایی منتهی نشود، و هیچ آیه‌ای به‌طور اطمینان‌بخشی، از سایر آیات قبل و بعدش متمایز نگردد، هیچ الزامی نیست که یکی از این روایت اخذ شود، لا جرم هر یک از این روایات که روشن و قابل اعتماد بود را می‌پذیریم و ما بقی را طرد می‌کنیم، یا به هیچ‌یک عمل نمی‌کنیم، و اگر شخصی اهل تدبر باشد، باید به هر روایتی که در نظرش بیشتر قابل اعتماد بود، عمل نماید.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسیر المیزان|سال=1402|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی|جلد=13|صفحه=320|مکان=قم}}</ref>


    ===روایات ائمه(ع)===
    ===در روایات اسلامی===
    تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است.
    تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است. همان‌طور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می‌باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از [[علی بن ابی طالب(ع)]] این تعداد را خبر داده است.»<ref name=":032">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=227|مکان=تهران}}</ref> [[علامه طباطبایی]] در نقد این روایت می‌نویسند: «و آنچه که از علی(ع) در عدد کوفیان نقل شده معارض است با ادله‌ای که از خود آن جناب و همچنین از سایر ائمه اهل بیت(ع) رسیده که: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و یکی از آیات آن است، زیرا به حساب کوفیان، تنها بسم اللَّه [[فاتحه]]، جزء سوره است، و ما بقی به حساب نیامده، و لازمه روایت نامبرده این است که عدد آیه‌های قرآن به مقدار بسم‌الله‌ های سوره‌ها بیشتر باشد.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسیر المیزان|سال=1402|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی|جلد=13|صفحه=321|مکان=قم}}</ref>
     
    ====روایت امام علی(ع)====
    همان‌طور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می‌باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از [[علی بن ابی طالب(ع)]] این تعداد را خبر داده است.»<ref name=":032">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=227|مکان=تهران}}</ref>
     
    [[علامه طباطبایی]] در نقد این روایت می‌نویسند: «و آنچه که از علی(ع) در عدد کوفیان نقل شده معارض است با ادله‌ای که از خود آن جناب و همچنین از سایر ائمه اهل بیت(ع) رسیده که: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و یکی از آیات آن است، زیرا به حساب کوفیان، تنها بسم اللَّه [[فاتحه]]، جزء سوره است، و ما بقی به حساب نیامده، و لازمه روایت نامبرده این است که عدد آیه‌های قرآن به مقدار بسم‌الله‌ های سوره‌ها بیشتر باشد.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسیر المیزان|سال=1402|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی|جلد=13|صفحه=321|مکان=قم}}</ref>
     
    ====روایت امام صادق(ع)====
    [[امام صادق(ع)]] می‌فرماید: «قرآنی که [[جبرئیل]] برای محمد(ص) آورد ۱۷ هزار آیه بوده است».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=1430|نام=أبو جعفر محمّد بن یعقوب |نام خانوادگی=الکلینی الرازی|ناشر=دار الحدیث|جلد=4|صفحه=674|مکان=قم}}</ref>


    هر چند که این روایت، [[صحیح السند]] است<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول|سال=1404|نام=محمّد باقر |نام خانوادگی=المجلسی|ناشر=دار الکتب الإسلامیّة|جلد=12|صفحه=525|مکان=تهران}}</ref> لکن اگر این روایت توجیه صحیحی نداشته باشد و حمل بر معنای صحیح نشود، به علت تعارض با قرآن مردودند و باید آن را کنار گذاشت.<ref name=":022">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=308|مکان=قم}}</ref> لکن برای این روایت دو توجیه ذکر شده است:
    [[امام صادق(ع)]] در اینباره می‌فرماید: «قرآنی که [[جبرئیل]] برای محمد(ص) آورد ۱۷ هزار آیه بوده است».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=1430|نام=أبو جعفر محمّد بن یعقوب |نام خانوادگی=الکلینی الرازی|ناشر=دار الحدیث|جلد=4|صفحه=674|مکان=قم}}</ref> هر چند که این روایت، [[صحیح السند]] است<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول|سال=1404|نام=محمّد باقر |نام خانوادگی=المجلسی|ناشر=دار الکتب الإسلامیّة|جلد=12|صفحه=525|مکان=تهران}}</ref> برای آنکه این روایت به علت تعارض با متن قرآن در خصوص عدم تحریف شدن قرآن، از اعتبار ساقط نشود و کنار گذاشته نشود، مورد توجیه قرار گرفته است.<ref name=":022">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=308|مکان=قم}}</ref> از این میان می‌توان به مورد زیر اشاره کرد:


    '''توجیه اول:''' اینکه در این روایت کلمه «عشر» به اشتباه توسط نسخه نویسان یا راویان اضافه گشته باشد و امام در صدد بیان عدد تقریبی بوده است نه عدد دقیق.<ref name=":05">{{یادکرد کتاب|عنوان=شرح أصول الکافی|نام خانوادگی=المازندرانی، الملا صالح|ناشر=المکتبة الإسلامیة|جلد=11|صفحه=76|مکان=تهران}}</ref> این حدیث در برخی نسخ [[اعتبار کتاب کافی|الکافی]] و در بعضی منابع دیگر، «سبعة آلاف آیة» آمده است:
    '''توجیه اول:''' اینکه در این روایت کلمه «عشر» به اشتباه توسط نسخه نویسان یا راویان اضافه گشته باشد و امام در صدد بیان عدد تقریبی بوده است نه عدد دقیق.<ref name=":05">{{یادکرد کتاب|عنوان=شرح أصول الکافی|نام خانوادگی=المازندرانی، الملا صالح|ناشر=المکتبة الإسلامیة|جلد=11|صفحه=76|مکان=تهران}}</ref> این حدیث در برخی نسخ [[اعتبار کتاب کافی|الکافی]] و در بعضی منابع دیگر، «سبعة آلاف آیة» آمده است:

    نسخهٔ ‏۱۲ ژانویهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۲۰:۲۰


    سؤال
    تعداد آیات قرآن چند آیه است؟ منابع شیعه و سنی در اینباره چه نظری را گزارش کرده‌اند؟ این اختلاف دلیلی بر تحریف شدن قرآن است؟
    درگاه‌ها
    درگاه قرآن.png


    تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش بسمله، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آورده است. در این میان عددی بین ۶۰۰۰ تا ۶۶۰۰ ببه عنوان تعداد آیات قرآن یاد شده است.


    اختلاف و منشأ آن در عدد آیات

    تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ‌یک از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(س) یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است… این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش بسمله (بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.[۱]

    این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیه‌ها وقف می‌کرد؛ چون آیات توقیفی اند و هنگامی که جای آن معلوم می‌شد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل می‌کرد و شنونده گاهی چنین می‌پنداشت که آنجا فاصله ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی می‌شمرد؛ بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب‌های گوناگون در این باره پدید آمد.[۲]

    اقوال متعدد

    در بیان علمای مسلمان

    اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:[۳]

    • قول (۶۲۱۶ آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون از ابن‌عباس مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.»
    • قول (۶۶۰۰ آیه): ابن الضریس از طریق ابن عطاء از پدرش از ابن‌عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن ۶۶۰۰ آیه است».
    • مکتب مدینه (۶۰۰۰ و ۶۲۱۴ آیه): مدنی‌ها برای خود دو جور عدد روایت کرده‌اند یکی به ابن قعقاع و ابن نصاح منتهی می‌شود. و روایت دیگر به اسماعیل بن جعفر انصاری منتهی می‌گردد.
    • مکتب مکی (۶۲۱۹ آیه): مکی‌ها عدد خود را از عبداللّه بن کثیر از مجاهد از ابن‌عباس از ابی بن کعب روایت کرده‌اند.
    • مکتب کوفی (۶۲۳۶ آیه): روایت عدد کوفی‌ها به حمزه و کسایی و خلف بن هشام منتهی می‌شود.
    • مکتب بصری (۶۲۰۴ آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدری است.
    • مکتب شامی (۶۲۲۵ آیه): اهل شام عدد خود را از ابی درداء روایت کرده‌اند.

    علامه طباطبایی درباره شمارگان آیات قرآن می‌گوید: «پیرامون تعداد آیه‌های قرآن باید گفت: در این خصوص نص متواتری نرسیده که یک یک آیه‌ها را معرفی کند، و هر یک را از دیگری متمایز سازد. روایات محدودی هم که رسیده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نیستند، و روشن‌ترین علت بر نبودن دلیل معتبر، اختلاف اهل مکه، مدینه، شام، بصره و کوفه است، که درباره تعداد آیات اعداد متفاوتی ارائه کرده‌اند… وقتی اعداد به یک نص متواتر یا حداقل خبر واحد قابل اعتنایی منتهی نشود، و هیچ آیه‌ای به‌طور اطمینان‌بخشی، از سایر آیات قبل و بعدش متمایز نگردد، هیچ الزامی نیست که یکی از این روایت اخذ شود، لا جرم هر یک از این روایات که روشن و قابل اعتماد بود را می‌پذیریم و ما بقی را طرد می‌کنیم، یا به هیچ‌یک عمل نمی‌کنیم، و اگر شخصی اهل تدبر باشد، باید به هر روایتی که در نظرش بیشتر قابل اعتماد بود، عمل نماید.»[۴]

    در روایات اسلامی

    تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است. همان‌طور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می‌باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از علی بن ابی طالب(ع) این تعداد را خبر داده است.»[۵] علامه طباطبایی در نقد این روایت می‌نویسند: «و آنچه که از علی(ع) در عدد کوفیان نقل شده معارض است با ادله‌ای که از خود آن جناب و همچنین از سایر ائمه اهل بیت(ع) رسیده که: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و یکی از آیات آن است، زیرا به حساب کوفیان، تنها بسم اللَّه فاتحه، جزء سوره است، و ما بقی به حساب نیامده، و لازمه روایت نامبرده این است که عدد آیه‌های قرآن به مقدار بسم‌الله‌ های سوره‌ها بیشتر باشد.»[۶]

    امام صادق(ع) در اینباره می‌فرماید: «قرآنی که جبرئیل برای محمد(ص) آورد ۱۷ هزار آیه بوده است».[۷] هر چند که این روایت، صحیح السند است[۸] برای آنکه این روایت به علت تعارض با متن قرآن در خصوص عدم تحریف شدن قرآن، از اعتبار ساقط نشود و کنار گذاشته نشود، مورد توجیه قرار گرفته است.[۹] از این میان می‌توان به مورد زیر اشاره کرد:

    توجیه اول: اینکه در این روایت کلمه «عشر» به اشتباه توسط نسخه نویسان یا راویان اضافه گشته باشد و امام در صدد بیان عدد تقریبی بوده است نه عدد دقیق.[۱۰] این حدیث در برخی نسخ الکافی و در بعضی منابع دیگر، «سبعة آلاف آیة» آمده است:

    • در کتاب الوافی، به نقل از الکافی شریف:ظاهر از متن الوافی این است که عبارت مزبور در نسخه محدّث فیض از الکافی «سبعةآلاف آیة» بود.[۱۱]
    • در نسخه‌ای معتبر از الکافی، به صورت: «سبعة الاف آیة» آمده است. این نسخه از بهترین نسخ خطّی و صحیح الکافی به‌شمار می‌آید.[۱۲]
    • در نسخهٔ منقّح و ممتاز دیگری از الکافی، به صورت: «سبعة آلاف آیة» آمده است.[۱۳]

    این نسخ، در قوّت و کثرت، قابل سنجش با نسخ دیگری که در آن ۱۷ هزار آیه آمده، نیستند و توجیه «عدد تقریبی» نیز مورد نقد واقع گشته است.[۱۴]

    توجیه دوم: اینکه متن حدیث تاویل برده شود و کلمه «قرآن»، بر معنای جامع وحی قرآنی و وحی بیانی حمل شود: وحی بیانی حاوی بیان تفسیر و تأویل قرآن است، در نتیجه، شش هزار و دویست و اندی از آن، وحی مُعجِز قرآنی می‌باشد و بقیه‌اش وحی بیانی می‌باشد که متکفّل تبیین و تأویلِ همان وحی قرآنی است. این همان مصحف امیرالمومنین(ع) می‌باشد.[۱۵][۱۶][۱۷] و شواهدی از آیات و روایات نیز بر این توجیه دلالت دارد.[۱۸]

    جستارهای وابسته

    منابع

    1. رشاد، علی اکبر (۱۳۹۶). دانشنامه علوم قرآن. ج۱. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. ص۵۶.
    2. محمدی ری شهری، محمد (۱۳۹۱). شناخت‌نامه قرآن. ج۱. قم: دار الحدیث. ص۳۰۶.
    3. حائری قزوینی، سید مهدی (۱۳۸۹). ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی. ج۱. تهران: امیرکبیر. ص۲۲۶-۲۲۷.
    4. طباطبایی، محمدحسین (۱۴۰۲). ترجمه تفسیر المیزان. ج۱۳. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی. ص۳۲۰.
    5. حائری قزوینی، سید مهدی (۱۳۸۹). ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی. ج۱. تهران: امیرکبیر. ص۲۲۷.
    6. طباطبایی، محمدحسین (۱۴۰۲). ترجمه تفسیر المیزان. ج۱۳. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی. ص۳۲۱.
    7. الکلینی الرازی، أبو جعفر محمّد بن یعقوب (۱۴۳۰). الکافی. ج۴. قم: دار الحدیث. ص۶۷۴.
    8. المجلسی، محمّد باقر (۱۴۰۴). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. ج۱۲. تهران: دار الکتب الإسلامیّة. ص۵۲۵.
    9. محمدی ری شهری، محمد (۱۳۹۱). شناخت‌نامه قرآن. ج۱. قم: دار الحدیث. ص۳۰۸.
    10. المازندرانی، الملا صالح. شرح أصول الکافی. ج۱۱. تهران: المکتبة الإسلامیة. ص۷۶.
    11. فیض کاشانی، محمد محسن (۱۴۰۶). الوافی. ج۹. اصفهان‌: کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع). ص۱۷۸۰-۱۷۸۱.
    12. احسانی فرلنگرودی، محمد (۱۳۸۸). «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن». فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث. ۵۱ (۱): ۱۰۱.
    13. احسانی فرلنگرودی، محمد (۱۳۸۸). «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن». فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث. ۵۱ (۱): ۱۰۱.
    14. احسانی فرلنگرودی، محمد (۱۳۸۸). «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن». فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث. ۵۱ (۱): ۱۰۲.
    15. ابن بابَوَیْه قمی، ابوجعفر محمد بن علی (۱۴۱۴). الإعتقادات. قم: کنگره شیخ مفید. ص۸۴.
    16. الأزدی النیسابوری، الفضل بن شاذان. الإیضاح. المحقق:السید جلال الدین الحسینی الأرموی. تهران: دانشگاه تهران. ص۲۱۵.
    17. العکبری، البغداد، الشیخ المفید محمد بن محمد (۱۴۱۴). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات. بیروت: دار المفید. ص۸۱.
    18. احسانی فرلنگرودی، محمد (۱۳۸۸). «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن». فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث. ۵۱ (۱): ۹۶-۹۷.