نمایش مبدأ برای پیش نویس:سیر تحول خط در نگارش قرآن

{{شروع متن}}
{{سوال}}
سیر تحول خط در نگارش قرآن چگونه بوده است؟
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{درگاه|قرآن}}
کتابت در زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] بسیار ساده و ابتدایی، بدون علایم و نشانه‌هایی برای نمایاندن حرکات یا سکون بود. با گذشت زمان، خط، سیر تکاملی خود را پیمود و پیشرفت کرد. پس از دوران پیامبر، نشانه حرکات در حروفِ [[قرآن کریم]]، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطۀ آخر حروف، علامت ضمه و نقطۀ زیرین حروف، علامت کسره بوده است.

نشانه‌هایی که امروزه به عنوان فتحه، کسره و ضمه وجود دارد، در قرن سوم [[هجری قمری]] ساخته شد و آن‌را از ابتکارات [[خلیل بن احمد فراهیدی]] دانسته‌اند. همچنین همزه و تشدید نیز در این قرن توسط خلیل بن احمد ساخته شد.

از ابتدای قرن دوازدهم، پادشاه عثمانی، خطاطان و هنرمندان را جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رُقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند. امروزه در [[ایران]] و بیشتر کشورهای اسلامی، قرآن با رسم‌الخط عثمانی که به دست خطاط سوری «[[عثمان طه]]» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.

== خط در ابتدای بعثت ==
کتابت در زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] مطابق با اصول و قواعدِ نگارشِ آن زمان انجام می‌گرفت. باگذشت زمان، دانشمندان قواعد املا و رسم‌الخط را به وجود آوردند و کتابت سیر تکاملی خود را به تدریج پیمود و در نهایت به صورت فعلی درآمد. 

خط در زمان پیامبر، بسیار ساده و ابتدایی و بدون علایم و نشانه‌هایی برای نشان دادن حرکات یا سکون بود. عرب‌ها در ابتدای نزول [[قرآن]]، در قرائت آن، کم‌تر دچار اشتباه می‌شدند، اما پس از [[فتوحات]] و مسلمان شدن دیگر نژادها و همچنین وجود لهجه‌های مختلف در زبان عربی، سبب شد عرب‌ها بر اصلاح زبان خود، به ویژه به جهت قرائت صحیح قرآن، تلاش کنند.<ref name=":0" />

در ابتدا، به دستور [[امام علی(ع)]] و توسط [[ابوالاسود دوئلی]]، قواعد ساده‌ای تأسیس شد. ابوالاسود دوئلی برای نخستین بار با کمک یکی از نویسندگان، اعراب‌گذاری خط (حروف و کلمات) قرآن را آغاز کرد.<ref name=":0">علوم القرآن عند المفسرین، نویسنده اصلی: مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، قم، مکتب الإعلام الإسلامي. مرکز النشر،  ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۱۳–۴۱۶.</ref> در این دوران، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطۀ آخر حروف، علامت ضمه و نقطۀ زیرین حروف، علامت کسره بوده است. [[حجاج بن یوسف]] حاکم [[عراق]] و [[حجاز]] در زمان [[مروانیان]]، از کاتبان و نویسندگان خود خواست که برای تشخیص حروف مشابه نیز، علایم و نشانه‌هایی وضع کنند.

{{همچنین ببینید|نوشتن قرآن بر روی اشیاء مختلف در زمان پیامبر}}

== خط کوفی و نسخ ==
[[پرونده:Khate Quran.jpg|بندانگشتی|نسخه خطی قرآن بر روی پوست در قرن چهارم هجری]]
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری، قرآن‌ها را با [[خط کوفی]] می‌نوشتند، اما از اوایل قرن چهارم، خط نسخ، جای خط کوفی را گرفت. نخستین مصحف به خط نسخ، توسط خطاط معروف، محمد بن علی بن حسین بن عبدالله شیرازی معروف به [[ابنِ‌مقله|اِبْنِ مُقْله]] (۲۷۲-۳۲۸ق) نوشته شد.<ref>حائرى طهرانى، على، مقتنيات الدرر، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ اول، ۱۳۳۸ش، ج۱۰، ص۲۰۵.</ref>

== قرن سوم، دوره تحول در نگارش قرآن ==
[[سیوطی]] از عالمان [[اهل‌سنت]] دربارۀ آخرین تغییرات تکمیلی اعراب‌گذاری قرآن می‌گوید: در صدر اول، نشانۀ حرکات حروف به صورت نقطه بوده است، نقطۀ اول حروف، علامت فتحه و نقطۀ آخر حروف، علامت ضمه و نقطۀ زیرین حروف، علامت کسره به شمار می‌آمده است. علایمی که اکنون برای بیان حرکات حروف متداول است، از ابتکارات خلیل بن احمد فراهیدی است. همچنین نخستین کسی که همزه و تشدید را وضع کرد، خلیل بن احمد بود.<ref>سيوطی، عبدالرحمن بن ابی‏بكر، الإتقان في علوم القرآن، بیروت، دار الكتاب العربي، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۲۰-۴۱۸.</ref>

تغییراتی که در خط و رسم قرآن ایجاد شد، در پایان قرن سوم به اوج خود رسید. مردم در نوشتن قرآن با خطوط زیبا و به کار بردن علایم و نشانه‌ها بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند و برخی علامت‌ها مانند تشدید و … را اختراع کردند.

خط نسخ عربی، در قرن هفتم هجری، به دست یاقوت بن عبدالله موصلی به حد اعلای کمال رسید و تا قرن یازدهم هجری قمری همه قرآن‌ها به شیوه خط یاقوت نوشته می‌شد.

[[قرآن کریم]]، با گذشت زمان، از جهت کتابت و زیبایی خط، سیر تکاملی خود را ادامه داد و خطاطان بزرگی در زیبایی و تکمیل خط آن تلاش نمودند.<ref>معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهيد، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۵-۱۸۰.</ref>

== دوره جدید ==
[[پرونده:Khate Quran 1.jpg|بندانگشتی|نسخه خطی قرآن در قرن چهارم بر روی صفحات نیلی.]]
از ابتدای قرن دوازهم، خط عربی اسلامی مورد توجه ترک‌های عثمانی قرار گرفت و به کمک خطاطان فارسی که در امپراطوری عثمانی خدمت می‌کردند، در پیشبرد این خط کوشیدند. پادشاه عثمانی، همۀ خطاطان و هنرمندان را در پایتخت جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط، مانند خط رُقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدید آوردند که هم‌چنان در نوشته‌ها استفاده می‌شوند.

چاپ مصحف‌ها نیز مانند خط آن، در دوره‌های مختلف پیشرفت نمود. برای نخستین بار در حدود سال ۹۵۰ هجری مطابق با سال ۱۵۴۳ میلادی، قرآن در «بندقیه» به چاپ رسید. ابتدا دولت اسلامی و سپس از سال ۱۲۹۴ هجری قمری، ترکیۀ عثمانی به چاپ‌های زیبایی از قرآن اقدام نمودند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=پژوهشی در تاریخ قرآن|سال=1372|نام=محمد باقر|نام خانوادگی=حجتی|ناشر=تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی|صفحه=158 ـ 213}}</ref>

امروزه نیز در ایران و غالب کشورهای اسلامی، قرآنی که با رسم‌الخط عثمانی به دست خطاط سوریه‌ای «عثمان طه» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی|سال=1393|نام=بهاء الدین|نام خانوادگی=خرمشاهی|ناشر=تهران، انتشارات دوستان|جلد=1|صفحه=1106 ـ 1107}}</ref>

{{پایان پاسخ}}

== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{تدوین قرآن}}
{{شاخه
 | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
|شاخه فرعی۱ = رسم الخط قرآن
|شاخه فرعی۲ =
|شاخه فرعی۳ =
}}
{{تکمیل مقاله
 | شناسه =شد
 | تیترها =شد
 | ویرایش =شد
 | لینک‌دهی =شد
 | ناوبری = شد
 | نمایه =
 | تغییر مسیر =
 | ارجاعات =
 | بازبینی =شد
 | تکمیل =
 | اولویت =ب
 | کیفیت =ب
}}
{{پایان متن}}