تسبیح

سؤال

منظور از تسبیح چیست و حقیقت آن چیست؟ منظور خداوند متعال در قرآن کریم که می‌فرماید: ﴿و لکن لا تفقهون تسبیحهم﴾(اسراء/ ۴۴)

تسبیح در اصل از ماده «سبح» به معنی حرکت سریع در آب و هواست. به همین منظور نیز در مورد خداوند به معنی حرکت سریع، در مسیر عبادت پروردگار است.}} حرکت موزون و مدار وار را نیز تسبیح گویند.

حقیقت تسبیح، نفی هرگونه عیب و نقص و گواهی موجودات جهان به پاکی و یکتایی ذات مقدس خداونداست.

در آیات مختلف قرآن، سخن از تسبیح و حمد موجودات عالم به میان آمده است. از همه صریح‌تر آیه مورد بحث است که بدون هیچ گونه استثناء، همه موجودات عالم هستی، زمین و آسمان و ستارگان و کهکشان‌ها، انسان‌ها و حیوانات و برگ‌های درختان و حتی دانه‌های کوچک اتم را در این تسبیح و حمد عمومی شریک می‌داند.

قرآن کریم می‌فرماید: عالم هستی یک پارچه زمزمه و غوغاست، هر موجودی به نوعی بر حمد و ثنای حق تعالی مشغول است و غلغله‌ای خاموش در پهنه عالم هستی طنین افکنده که بی‌خبران، توانایی شنیدن آن را ندارند، اما اندیشمندانی که قلب و جانشان به نور ایمان زنده و روشن است، این صدا را از هر سو به گوش جان می‌شنوند.

در تفسیر حقیقت این حمد و تسبیح در میان دانشمندان، فلاسفه و مفسران گفتگوهای بسیاری است؛ بعضی آن را حمد و تسبیح «حالی» دانسته‌اند و بعضی «قالی» و گفتاری که خلاصه نظرات عبارت است از:

۱. جمعی معتقدند، همه ذرات موجودات این جهان دارای یک نوع درک و شعورند و خدای خود را تسبیح و حمد می‌گویند، و با زبان تکوین و تشریع خدا را می‌خوانند.

آیاتی مانند:

۱. {{قرآن|... و ان منها لما یهبط من خشیه الله… … بعضی از سنگ‌ها از ترس خدا، از فراز کوه‌ها به پایین می‌افتند…

۲. ﴿... فقال لها و للارض أتیناا طوعا و کرها قالتا اتینا طائعین﴾ خداوند به آسمان و زمین فرمود: از روی اطاعت یا کراهت به فرمان من آیید، آنها گفتند: ما از در اطاعت آییم، گواه بر این عقیده‌اند.

۲. بسیاری معتقدند، این تسبیح و حمد، همان چیزی است که ما آن را «زبان حال» می‌نامیم؛ حقیقی است نه مجازی، ولی به زبان حال است نه گفتار و گویش.

به عنوان مثال به کسی که آثار ناراحتی و درد و رنج و بی‌خوابی در چهره و چشم او نمایان است می‌گوییم: هر چند تو از ناراحتی خود سخن نمی‌گویی، اما چشم تو، حکایت از این دارد که تو شب گذشته به خواب نرفته‌ای و چهره‌ات گواهی می‌دهد که از درد و ناراحتی جانکاهی رنج می‌بری.

این زبان حال؛ گاهی آن قدر قوی و نیرومند است که زبان قال را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد و به تکذیب آن برمی‌خیزد.

این همان چیزی است که امیرالمؤمنین علی(ع) در گفتار معروفش می‌فرماید: «هرگز کسی رازی را در دل پنهان نمی‌کند، مگر این که در لابلای سخنان، ناخود آگاه در صفحه صورتش آشکار می‌گردد.»

مگر «تسبیح» جز به معنای منزه شمردن خدا از هر عیبی است؟ ساختمان و نظم این عالم هستی، حکایت دارد که خالق آن، از هر نقص و عیبی مبری است.

مگر «حمد» چیزی جزبیان صفات کمال است؟ نظام جهان آفرینش از صفات کمال خدا، از علم بی‌پایان و قدرت بی‌انتها و حکمت و سیع و فراگیر او سخن می‌گوید.

بنابراین، هر برگی از برگ‌های درختان سبز، شب و روز نغمه توحید سر می‌دهد و آواز رسای تسبیحش را در درون باغ و جنگل، بر فراز کوه‌ها و در خمیدگی دره‌ها، پخش می‌کند، اما بی‌خبران چیزی از آن نمی‌فهمند، و آن را خاموش می‌شمارند و بی زبان! آیات مورد بحث از زبان حال و زبان تکوین حکایت دارد.

۳. بعضی از مفسران احتمال داده‌اند که حمد و تسبیح عمومی موجودات، ترکیبی از زبان حال و قال و به تعبیر دیگر، «تسبیح تکوینی» و «تشریعی» است، چرا که بسیاری از انسان‌ها و همه فرشتگان از روی درک و شعور حمد و ثنای او می‌گویند و ذرات و موجودات نیز با زبان حال از عظمت و بزرگی خالق سخن می‌گویند.

گرچه این دو نوع حمد و تسبیح با هم متفاوت است، ولی در قدر جامع یعنی مفهوم و سیع کلمه حمد و تسبیح، مشترک می‌باشند. به هر حال همهٔ هستی تسبیح گوی خداوند تبارک و تعالی هستند؛ منتهی بعضی با زبان تکوین خدا را می‌خوانند و بعضی دیگر با زبان تشریع و تسبیح گوی او هستند.