شاه ولی‌الله دهلوی

از ویکی پاسخ
سؤال

شاه ولی‌الله دهلوی چه کسی بود و چه تأثیری در نهضت فکری سیاسی مسلمانان هند داشت؟

شاه‌ ولی‌اللّه دهلوی (درگذشته ۱۱۷۶ق)، فقیه، متکلم و احیاگر بزرگ اندیشه دینی در شبه قاره هند است.

او را بزرگترین شخصیت دینی مسلمانان شبه قاره در چند سده اخیر می‌دانند.

شاه ولی الله اولین کسی است که در شبه قاره هند، قرآن را به فارسی ترجمه کرده است.

زندگی‌نامه

ابوالفیاض قطب الدین احمد بن عبدالرحیم معروف به شاه ولی‌الله، محدث دهلوی، دانشمند مسلمان، قرآن‌شناس، حدیث پژوه، فقه پژوه و متکلم و اسلام‌شناس و احیاگر بزرگ اندیشه دینی در قرن دوازدهم هجری (هجدهم میلادی) در شبه قاره هند است.[۱] او در ۱۱۱۴ق، ۱۷۰۳م متولد شد. سلسله نسب وی به عمربن خطاب منتهی می‌شود.[۲] او در پنج سالگی به مدرسه رفت. گفته اند حافظه و استعداد فوق العاده‌ای داشت. در چهارده سالگی ازدواج کرد و در پانزده سالگی به فرقه نقشبندیه پیوست.[۳] او بعدها از رهبران این فرقه شد.[۴]

وی دارای آثار عدیده در حدود یکصد اثر به دو زبان فارسی و عربی است. که از آن میان سی و پنج اثر چاپ شده است. معروف است که در هفت سالگی قرآن کریم را حفظ کرد.[۵] شاه ولی‌الله در همۀ علوم متداولِ آن‌روز در جهان اسلام تبحر کامل داشت؛ از تفسیر تا حدیث و از اصول تفسیر تا اصول فقه و از مقاصد و مصالح نهفته در شریعت وقوفِ کامل داشت. او پایه‌گذار ترجمۀ قرآن به فارسی است که از این طریق می‌خواست مفاهیم قرآن را که در آن روزگار کسی از آن اطلاع نداشت، در اذهان مسلمانانِ فارسی‌زبان زنده کند.[۶] او را پیشاهنگ نهضت احیای دین در جهان اسلام، طی چند قرن اخیر دانسته‌اند. شاه ولی‌الله را نخستین کسی می‌دانند که در آغاز انحطاط مسلمانان هند، در اندیشه اصلاح افتاد.[۷] نگرش انتقادی شاه ولی‌الله به تصوف موجب ایجاد نهضتی بزرگ شد و پیروان فراوانی یافت.[۸]

وی در سال ۱۱۷۶ق درگذشت.[۹]

تاریخ احیا و اصلاح اندیشۀ اسلامی در شبه‌قارۀ هند، با نام شاه ولی‌الله دهلوی گره خورده است.گفته شده است هر حرکتِ دینی‌ای که پس از شاه در هند سر برآورده است، به گونه‌یی از اندیشه‌های وی تأثیر پذیرفته است.[۱۰]

آثار

حجة البالغه.jpg
  • حجة‌الله البالغة مهم‌ترین کتاب شاه ولی الله دهلوی است که یک دوره فقه استدلالی با رویکرد عقلی است. در این کتاب با توجه بسیار به حدیث به شرح مسائل فقهی پرداخته و گاه به مباحثی هم چون اذکار و اخلاق نیز می‌پردازد.[۱۱] در این کتاب صلای احیاگری و بازگشت به خلوص اولیه فرهنگ و علوم اسلامی با تأکید بر قرآن و حدیث و نیز چاره‌اندیشی‌های اجتماعی برای حل معضلات مسلمانان درداده است.[۱۲] این کتاب را باید دائره المعارفی خواند که منبع الهام اصلاح و اصلاح‌گران قرار گرفته و جنبش‌های دینی برخاسته از هند در سایۀ آن شکل گرفته‌اند.[۱۳]

ترجمه قرآن

ترجمهٔ دهلوی از قرآن کریم به نام فتح الرحمن فی ترجمه القرآن را دقیق‌ترین و عالمانه‌ترین ترجمه در شبه‌قاره به‌شمار می‌آورند.

فتح الرحمٰن چاپ‌های متعددی در هند و پاکستان و در عربستان سعودی داشته است. ترجمهٔ غالباً لفظ به لفظ، فارسیِ گاه ناهنجار، ترکیبات بیشتر عربی، واژگان گاه عامیانه که بازتاب زبان فارسی مردم هند و پاکستان در قرن ۱۳ق است، از ارزش فنی کتاب نکاسته است؛ چندان که برخی از محققان ایرانی آن را در شمار بهترین ترجمه‌ها نهاده‌اند.[۱۶]

دیوبندیه

امروزه دیوبندیه خود را ملهم از آرا و آثار او می‌دانند.[۱۷] دیوبند، روستایی در ایالت «اتراپرادیش» هندوستان است. حوزهٔ علمیّهٔ دیوبند در محرم سال ۱۲۸۳ه ق توسط مولانا محمد قاسم نانوتوی دایر شد. حفاظت و اشاعهٔ مکتب شاه ولی اللّه دهلوی از اهداف مدرسه دیوبندیه است.[۱۸]

جریان دیوبندی در دوره‌ی پیش از تجزیه شبه‌قاره جریان ریشه‌داری بود و علمای بزرگی را تربیت کرد. بعد از تجزیه شبه‌قاره هند و تمرکز مسلمانان در پاکستان، مرکزیت اصلی این جریان به پاکستان منتقل شد.[۱۹]

شالوده و بنیان اندیشه دینی مکتب دیوبندیه،‌ برگرفته از اندیشه‌ها و آرای شاه ولی الله دهلوی می‌باشد. شاه را می‌توان بزرگترین شخصیت دینی مسلمانان شبه قاره در چند سده اخیر دانست.[۲۰]

حرکت اصلاحیِ شاه ولی‌الله در شبه‌قارۀ هند در بخش سیاسی منجر به زنده شدنِ روح استعمارستیزی در میان مسلمانان گردید. حضور استعمار انگلیس در هند از یک طرف سلطۀ سیاسی مسلمانان را به اضمحلال می‌کشید و از جانب دیگر، تهدیدی بود جدی علیه باورها و اخلاق اسلامی در هند. به همین علت، حضور استعمار درشبه قاره، واکنش تندِ مسلمانان را علیه آنان برانگیخت. در نتیجه مسلمانان در سال ۱۸۵۷ دست به یک انقلاب و عصیان علیه انگلیس‌ها زدند؛ اما این شورش با سرکوب شدید استعمار، ازهم پاشید و جمع کثیری از انقلابیون و علمای دین در آن به شهادت رسیدند. زمانی‌که حرکت نظامی و استفاده از قوا از طرف مسلمانان محتوم به شکست گردید و کارآیی چندانی نشان نداد، تعدادی از علما و مسلمانان برای حفظ ارزش‌های اسلامی و ایجاد پایگاهِ محکمِ فکری که روح استعمارستیزی را در میان مسلمانان زنده نگه دارد، دست به تأسیس دارالعلوم دیوبند زدند. دیوبند نام دهکده‌یی است در ایالات سهارنپور هند چون دارالعلوم در این دهکده اساس گذاشته شد، به دیوبند شهرت یافت. این مدرسۀ مذهبی در سال ۱۸۶۷ یعنی هفت سال بعد از آن انقلاب خونین، به دست مولانا محمد قاسم نانوتوی و به همکاری معنوی مولانا امدادالله مهاجر مکی بنیادگذاری شد. علت تأسیس دارالعلوم دیوبند در آن روزگار، عمدتاً دو چیز مهم شمرده می‌شود: ۱ـ نخست جلوگیری از نفوذ فرهنگی استعمار و تربیت روحیۀ جهاد در میان مسلمانان هند و تضمین حفظ ارزش‌های اخلاقی. ۲ـ دومین علت مهم تأسیس دارالعلوم دیوبند در شبه‌قاره، واکنش مسلمانان و علمای سنتی در برابر دانشگاه علیگره بود که توسط سرسید احمد خان تأسیس گردیده بود و پایگاه علوم مدرن و نماد مدرنیسم در هند به شمار می‌رفت. در نتیجه، دیوبند به کانون مستحکمِ علوم اسلامی در شبه‌قارۀ هند مبدل گردید و به الازهر آسیا معروف گردید.[۲۱]

نهضت فکری سیاسی (اندیشه اصلاح دینی)

از مهمترین و تأثیرگذارترین مصلحان شبه قاره هند شاه ولی الله دهلوی است که او را بنیانگذار جنبش احیاء و اصلاح فکر دینی در هند می دانند. او در عرصه های سیاسی و اجتماعی حضور چشمگیری نداشت و نسبت به استبداد و استعمار واکنش تندی از خود بروز نداد و در برابر اشغال نظامی هند چندان نقش فعال عملی نداشته است اما از جهت بازسازی اندیشه اندیشی دینی و حل مشکلات و معضلات فکری مسلمانان، راه های تازه ای گشود که بسیار مؤثر و کارساز می نمود. فرزندان و شاگردان او حضور چشمگیر در تحولات و حوادث آن دوران داشتند به گونه ای که فرزند وی شاه عبذالعزیز دهلوی به عنوان یکی از رهبران جهادی شناخته شده است.[۲۲]

وی در چارچوب اسلام، اندیشه‌های فلسفی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را منقلب ساخته و ارکان عرفان و فقه اسلامی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. به گفته اقبال لاهوری، وی اولین مسلمانی بود که لزوم بازاندیشی کل نظام اسلامی را به طوری که از گذشته خود گسسته نشود. شاه ولی‌الله دهلوی در صدد بود تا تفکر اسلامی را مانند هر نظام کلامی فلسفی دیگر به صورت منسجم و منطقی عرضه کند.[۲۳] او را پیش قراول همه نهضت‌های اسلامی در هند دانسته‌اند. مولفه‌های اساسی اصلاح دینی شاه ولی‌الله مشتمل بر احیای عنصر اجتهاد، ارائه معیارهایی برای صدق احادیث، و به ویژه تبیین عدم جدایی شریعت و طریقت بود.[۲۴]

شاه ولی‌الله دهلوی از کسانی شمرده می شود که تجدید حیات فکری مسلمانان هند در قرن ده و یازده هجری به وسیله آنها انجام گرفت.[۲۵] شاه ولی‌الله را پدر تفکر اسلامی در هند متجدد دانسته‌اند. گفته‌اند او راه را برای متفکران مصلحی نظیر سید احمدخان، محمد اقبال، ابوالاعلی مودودی، خورشید احمد و… هموار نمود.[۲۶]

شاه ولی‌الله یک جنبش اصلاح گرایانه دینی را در بین اهل تسنن هند آغاز نمود که بعضی از مدارس نو بنیاد هند و برخی از کشورهای مجاور مثل پاکستان، افغانستان به پیروی از او راه او را ادامه دادند.[۲۷] شاه‌ولی‌اللّه معتقد بود در تمام مسائل مربوط به اعتقادات یا اعمال عبادی می‌توان از احکام هر یک از چهار مکتب اصلی فقهی (مالکی، حنفی، حنبلی، شافعی) تبعیت کرد و تقلید از یک مذهب لازم نیست.[۲۸] او اگرچه تشیع را قاطعانه رد کرده، در ملفوظاتش برای حضرت علی و اهل‌بیت(ع)، بخصوص امام صادق (ع)، مقام و عظمت بسیار قائل شده است.[۲۹] برخی منابع به ضد شیعه بودن او اشاره کرده‌اند.[۳۰]

پس از مرگ او، بر اساس تغیرات بنیادی جامعه اسلامی که توسط او انجام شد، جنبش نیرومندی آغاز گردید که به قیادت شاه اسماعیل شهید و سید احمد شهید، به منظور آزادی مسلمانان از چنگ امپریالیسم غربی صورت گرفت.[۳۱] این نهضت اگرچه شکست خورد اما اثر خود را به تدریج بر تاریخ و فکر مسلمانان باقی گذاشت تا اینکه در قرن بیستم میلادی، به رشد نهضت اسلامی در دل مبارزات استقلال طلبانهٔ هند انجامید و در شکل سیاسی خود، به تأسیس کشور پاکستان منجر گردید.[۳۲] پس از تأسیس پاکستان و استقلال آن، شاه ولی‌الله به صورت قهرمان ملی تلقی شد.[۳۳] وی به مفهوم امت اسلامی که فارغ از مرزهای قومی سیاسی جغرافیایی و… است توجه خاصی داشت.[۳۴]

مودودی مهم‌ترین کارنامۀ اصلاحی شاه ولی‌الله را چنین برمی‌شمارد: ۱ـ او در فقه یک مسلک نهایت معتدل ارایه می‌کند که در آن طرف‌داری از یک مذهب و ایراد و انتقاد از مذاهبِ دیگر مشاهده و احساس نمی‌شود. ۲ـ او تقلید کورکورانه را که بر اذهان مسلمانان سایه افگنده بود، به‌شدت تاخت، چیزی که سخن گفتن در مورد آن در روزگار شاه ولی‌الله کاری بود نهایت دشوار و گران. به همین خاطر وی کتاب «الانصاف» را به نگارش درآورد. ۳ـ همچنان او کوشید کل نظام فکری، اخلاقی، تشریعی و تمدنی اسلام را به‌صورتِ منظم ارایه کند.[۳۵]

تصوف

شاه ولی‌الله دارای رویکردی انتقادی و در عین حال اصلاحی نسبت به تصوف بود. رویکرد وی در اصلاح تصوف دارای مولفه‌های صوفیانه دینی معرفتی یا کلامی فقهی سیاسی و اجتماعی بود.[۳۶] شاه ولی‌الله سبب تحرک فکری نوینی است که متن سلسله‌های صوفیه روی داد. وی در پی ارائه روح جدیدی به تفکر اسلامی و آشتی دادن تعارض بین شرع و تصوف بود.[۳۷] شاه ولی‌الله سعی کرد که عرفان اسلامی را از تأثیرهای ناسالم بیگانه مانند نوع بیمارگونه‌ای از مذهب نوافلاطونی و مذهب ودایی تصفیه کند. او تأکید کرد عرفان اصیل بر خلاف عرفان دروغین، زندگی فعال را تشویق می‌کند که متضمن ترقی و نیکبختی در این جهان دیگر است.[۳۸] یک ویژگی متمایزکننده شاه ولی‌الله از سایر صوفیه، توجه وی به اوضاع سیاسی و کوشش برای اصلاح وضعیت سیاست و حکومت مسلمانان است. این خصلت تا حدودی به تعلق وی به فرقه نقشبندیه مربوط است. فرقه نقشبندیه عموماً دارای رویکرد انتقادی نسبت به حکومت بودند.[۳۹]

تأثیر دیدگاه انتقادی شاه ولی‌الله نسبت به تصوف بر متفکران اسلامی تا عصر حاضر قابل مشاهده است. ابوالاعلی مودودی بنیانگذار جماعت اسلامی هند، سید احمد شهید مؤسس نهضت طریقه محمدیه از کسانی هستند که تحت تأثیر شاه ولی‌الله هستند.[۴۰] تعالیم شاه ولی‌الله نهضتی نوین در شبه قاره هند پدید آورد. نهضتی که در آن پیروان تصوف، در عین حال، مجتهدانی بزرگ و جنگ آورانی نستوه بودند. در این خصوص می‌توان به تأثیر اندیشه‌های وی در حرکت جهادی سید احمد باریلی، سید اسماعیل شهید و شرکت فعالانه علما در جنبش آزادی خواهای هند اشاره نمود.[۴۱]

شاه ولی‌الله جزء صوفیان عمل گرا و فعال قرار می‌گیرد. صوفیانی که هم به تهذیب فردی و هم اجتماعی معتقدند و در فرایند تهذیب و اصلاح نفس، دغدغه اجتماع، حکومت، جهاد، سیاست، اصلاح اندیشه دینی، اصلاح اندیشه سیاسی و اقتصادی را نیز به دست فراموشی نمی‌سپرند. مهم‌ترین جنبه آرا و افکار شاه ولی‌الله، انتقاد او از رواج افکار و اعمال نادرست در تصوف است.[۴۲]

شاه ولی‌الله‌ دهلوی از شخصیت‌های مهم و برجستهٔ نقشبندیه است.[۴۳] وی در صدد بود که میان شریعت و تصوف سازگاری ایجاد کند. او در نامه‌هایش، مقامات حکومتی را به اصلاحات مالی و سیاسی سفارش می‌کرد. مدرسه‌ای که او تأسیس نمود، مرکز نهضت احیای تفکر دینی شناخته می‌شد و محققان از جاهای گوناگون هند به آنجا می‌رفتند. به‌طور کلی نقشبندیه در هند می‌کوشیدند که مسلمانان را از تأثیرات آیین هندو دور نگه دارند.[۴۴]


مطالعه بیشتر

  • تاریخ تفکر اسلامی در هند، عزیز احمد، ترجمه نقی لطفی، یاحقی، انتشارات کیهان.

منابع

  1. خرمشاهی، بهاءالدین، «ترجمه شاه ولی‌الله دهلوی»، ترجمان وحی، ۱۳۸۰ش، شماره ۹. ص۶۲.
  2. عبدالحمید صدیقی، «امام شاه ولی‌الله دهلوی (بخش اول)»، ترجمه حکیم الدین قریشی، ندای اسلام تابستان و پاییز ۱۳۸۵، شماره ۲۶ و ۲۷، ص۲۵.
  3. صاحبی، محمدجواد، جنبش های فکری و دینی، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۴۰۲۱ش، ص۱۰۶.
  4. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، 1385 شماره ۴، ص۴۱.
  5. خرمشاهی، بهاءالدین، «ترجمه شاه ولی‌الله دهلوی»، ترجمان وحی، ۱۳۸۰ش، شماره ۹. ص۶۲.
  6. عارف، عبدالودود، «ماجرای اصلاح اندیشۀ اسلامی در شبه‌قارۀ هند/ از ولی‌الله دهلوی تا ابوالاعلی مودودی»، سایت ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۴۰۲.
  7. جعفر ربانی، «نگاهی به نقش احیاگرانه شاه ولی‌الله محدث دهلوی»، رشد آموزش معارف اسلامی تابستان ۱۳۸۴، شماره ۵۷. ص۲۵.
  8. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، 1385 شماره ۴، ص۴۱.
  9. صاحبی، محمدجواد، جنبش های فکری و دینی، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۴۰۲۱ش، ص۱۰۲ و ۱۰۳.
  10. عارف، عبدالودود، «ماجرای اصلاح اندیشۀ اسلامی در شبه‌قارۀ هند/ از ولی‌الله دهلوی تا ابوالاعلی مودودی»، سایت ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۴۰۲.
  11. دهلوی، شاه ولی‌الله، حجه الله البالغه، قاهره، مکتبه دارالتراث العربی، چاپ اول، ۱۳۵۵ش و چاپ سوم، ۱۴۰۶ق.
  12. خرمشاهی، بهاءالدین، «ترجمه شاه ولی‌الله دهلوی»، ترجمان وحی، ۱۳۸۰ش، شماره ۹. ص۶۲.
  13. عارف، عبدالودود، «ماجرای اصلاح اندیشۀ اسلامی در شبه‌قارۀ هند/ از ولی‌الله دهلوی تا ابوالاعلی مودودی»، سایت ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۴۰۲.
  14. دهلوی، شاه ولی‌الله، الانصاف فی بیان سبب الاختلاف، تحقیق عبدالفتاح ابوغده، دارالنفائس.
  15. خرمشاهی، بهاءالدین، «ترجمه شاه ولی‌الله دهلوی»، ترجمان وحی، ۱۳۸۰ش، شماره ۹. ص۶۴.
  16. آذرنوش، آذرتاش، «ترجمه قرآن»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
  17. خرمشاهی، بهاءالدین، «ترجمه شاه ولی‌الله دهلوی»، ترجمان وحی، ۱۳۸۰ش، شماره ۹. ص۶۳.
  18. کاظمی جمال، «موج سوم بنیادگرایی اسلامی»، پگاه حوزه، شماره ۲۳.
  19. شیرازی، مهران، «ساختار دیوبندیه در شبه قاره هند»، مطالعات راهبردی جهان اسلام، زمستان ۱۳۹۶، شماره ۷۲،ص۱۴۹.
  20. شیرازی، مهران، «ساختار دیوبندیه در شبه قاره هند»، مطالعات راهبردی جهان اسلام، زمستان ۱۳۹۶، شماره ۷۲،ص۱۵۱.
  21. عارف، عبدالودود، «ماجرای اصلاح اندیشۀ اسلامی در شبه‌قارۀ هند/ از ولی‌الله دهلوی تا ابوالاعلی مودودی»، سایت ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۴۰۲.
  22. صاحبی، محمدجواد، جنبش های فکری و دینی، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۴۰۲۱ش، ص۱۰۲ و ۱۰۳.
  23. عبدالحمید صدیقی، «امام شاه ولی‌الله دهلوی (بخش دوم و پایانی)»، ترجمه حکیم الدین قریشی، ندای اسلام تابستان و پاییز ۱۳۸۵، شماره ۲۸، ص۲۶.
  24. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، 1385 شماره ۴، ص۵۰.
  25. عزیز احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی و محمد جعفر یاحقی، تهران، انتشارات کیهان، چاپ اول، ۱۳۶۷ش، ص۴۴–۴۶.
  26. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، 1385 شماره ۴، ص۵۰.
  27. فرق تسنن، همان، ص۶۷۳–۶۷۴.
  28. پی هاردی، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش، ص۷۶.
  29. گروه فلسفه و عرفان، «تصوف و آیین هندو»، جوانی، حجت‌اللّه، «تصوف در شبه‌قاره هند»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۷، ذیل مدخل.
  30. موثّقی، سید احمد، جنبش اسلامی معاصر، تهران، سازمان سمت، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
  31. عبدالحمید صدیقی، «امام شاه ولی‌الله دهلوی (بخش اول)»، ترجمه حکیم الدین قریشی، ندای اسلام تابستان و پاییز ۱۳۸۵، شماره ۲۶ و ۲۷، ص۲۵.
  32. جعفر ربانی، «نگاهی به نقش احیاگرانه شاه ولی‌الله محدث دهلوی»، رشد آموزش معارف اسلامی تابستان ۱۳۸۴، شماره ۵۷. ص۲۹.
  33. خرمشاهی، بهاءالدین، «ترجمه شاه ولی‌الله دهلوی»، ترجمان وحی، ۱۳۸۰ش، شماره ۹. ص۶۳.
  34. جعفر ربانی، «نگاهی به نقش احیاگرانه شاه ولی‌الله محدث دهلوی»، رشد آموزش معارف اسلامی تابستان ۱۳۸۴، شماره ۵۷. ص۲۹.
  35. عارف، عبدالودود، «ماجرای اصلاح اندیشۀ اسلامی در شبه‌قارۀ هند/ از ولی‌الله دهلوی تا ابوالاعلی مودودی»، سایت ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۴۰۲.
  36. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، ۱۳۸۵، شماره ۴، ص۴۱.
  37. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، ۱۳۸۵، شماره ۴، ص۵۰.
  38. عبدالحمید صدیقی، «امام شاه ولی‌الله دهلوی (بخش دوم و پایانی)»، ترجمه حکیم الدین قریشی، ندای اسلام تابستان و پاییز ۱۳۸۵، شماره ۲۸، ص۲۶.
  39. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، ۱۳۸۵، شماره ۴، ص۵۵.
  40. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، ۱۳۸۵، شماره ۴، ص۴۳، ۴۴، ۴۵.
  41. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، ۱۳۸۵، شماره ۴، ص۵۸.
  42. حجت‌الله جوانی، نقد (بررسی اندیشه‌های انتقادی شاه ولی‌الله دهلوی)، مطالعات عرفانی، ۱۳۸۵، شماره ۴، ص۵۹.
  43. آریا، غلامعلی، «تصوف در هند»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
  44. جوانی، حجت‌اللّه، «تصوف در شبه‌قاره هند»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۷، ذیل مدخل.