تغلیظ دیه
تغلیظ دیه دقیقاً یعنی چه؟ چرا در ماه‌های حرام دیه بیشتر می‌شود؟
مقدمه
مطابق نظر فقها و روایات اسلامی هر گاه جنایات چه بصورت خطاء و چه به صورت عمد در یکی از ماه‌های حرام یا در حرم مکه واقع شود باید علاوه بر دیه کامل، ثلث دیه را هم به عنوان تغلیظ ادا کرد. از این رو بیان فلسفه تشدید دیه، مستندات فقهی و روائی این حکم از اهم مباحثی است که در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ابتدا اصطلاحات و کلید واژه‌های این بحث: ماه‌های حرام، دیه، تغلیظ را تبیین می‌کنیم.
۱. ماه‌های حرام: به ماه‌های رجب، ذی القعده، ذی الحجه و محرم، ماه‌های حرام گفته می‌شود.
۲. دیه: در لغت: در کتاب لسان العرب آمده‌است: «الدیه حق القتیل» دیه حق مقتول است.[۱] در اصطلاح: مرحوم صاحب جواهر می‌فرمایند: «دیه مالی است که تأدیه اش بر شخص آزاد به سبب ارتکاب جنایت بر نفس یا غیر آن (اعضاء) واجب می‌شود.[۲]
آقای خوئی در کتاب مبانی تکلمه المنهاج می‌فرمایند: «دیه مالی است که در صورت وقوع جنایت بر نفس یا اعضای بدن یا وارد ساختن جرح باید ادا شود.[۳]
۳. تغلیظ: در لغت به معنای تشدید کردن و تأکید کردن و غلیظ کردن است در المعجم الوسیط آمده به معنا جَعله غلیظاً[۴] (آن را غلیظ قرار داد). تغلیظ در اصطلاح: منظور افزودن یک سوم بر مقدار دیه است این افزوده شدن را تغلیظ می‌گویند.
لازم است ذکر شود که تحقق دیات در فقه اسلامی شرایط و ارکانی دارد که عبارتند از:
- فعل زیان بار (ارتکاب جنایات غیرعمدی)
- ضرر و زیان (اثر جنایات غیرعمدی)
- متضرّر (مجنی علیه در جنایات غیرعمدی)
۴. رابطه سببیت میان فعل زیان و ضرر و زیان.[۵]
از این رو باید این ارکان حتماً وجود داشته باشد و مفقود شدن هر یک از این ارکان موجب می‌شود که دیه به فرد تعلق نگیرد. حالا که تا اندازه ای با این مفاهیم آشنا شدیم وارد بحث اصلی یعنی فلسفه و علت تغلیظ دیه در ماه‌های حرام می‌شویم:
ابتدا لازم است آیاتی از قرآن که در مورد ماه‌های حرام و حرم مکه وجود دارد بیان شود:
۱. آیه ۵ سوره توبه: «هنگامی که ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید.»[۶]
۲. آیه ۳۶ سوره توبه: «شماره ماه نزد خداوند دوازده ماه است در کتاب خدا روزی که آسمان و زمین را آفرید، چهار ماه از این دوازده ماه حرام است…»[۷]
۳. آیه ۲۱۷ سوره بقره: «از تو در مورد جنگ کردن در ماه حرام سؤال می‌کنند بگو جنگ کردن در آن گران است و بازداشت از راه خدا و کفر به خداست.»[۸]
۴. آیه ۹۷ سوره مائده: «خداوند کعبه و ماه حرام و قربانی و دامهای قلاده به گردن را قیام برای مردم قرار داد…»
از مجموع این آیات به دست می‌آید که خداوند برای ماه‌های حرام و مکه احترام خاصی قائل شده‌است. دلیل این امر آن است که مردم باید مکانی داشته باشند تا در آن احساس امنیت کنند و به آن پناه ببرند و در آن جا نگران هیچ خطری نباشند و این مکان حرم امن الهی همان مکه است و همچنین مردم باید در زمانی بتوانند احساس امنیت کنند و آسوده‌خاطر باشند، گروهی به اصلاح معیشت خود بپردازند، گروهی به عبادت خدا مشغول شوند گروهی به استراحت بپردازند و این زمان همان ماه‌های حرام است.[۹]
از وحدت ملاک این آیات می‌توان به تغلیظ دیه پی برد زیرا تمامی این آیات بر لزوم احترام ماه‌های حرام متفقند ا و قتل نیز هتک حرمتی است که مستوجب تشدید مجازات است مضافاً بر اینکه روایات معصومین (ع) بر این امر تصریح دارد. روایاتی که وجود دارند عبارتند از:
۱. روایت کُلَیب بن معاویه الاسدی است که می‌گوید از امام صادق پرسیدم: عن الرجل یُقتل فی الشهر الحرام ما دیته؟ قال: دیه و ثلثٌ. (از فردی که در ماه حرام کشته می‌شود پرسیدم که دیه او چه مقدار است) امام فرمود یک دیه و ثلث آن دراین روایت قتل بعنوان مطلق بیان شده و شامل هر سه نوع قتل یعنی قتل عمد، قتل شبه عمد و قتل خطائی (مثل تصادفات) می‌شود.[۱۰]
۲. روایت زراره از امام صادق (ع) نقل کرده که دیه قتل در ماه حرام، یک دیه و ثلث دیه است.[۱۱]
۳. روایت زراره از امام صادق (ع): سألته عن رجل قتل رجلاً خطاً فی الشهر الحرام؟ قال تُغلَظ علیه الدّیه.[۱۲] (از فردی که کسی را به خطا به قتل رسانده پرسیدم: حضرت فرموده دیه او اضافه می‌شود)
چنان‌که از روایات بدست می‌آید تغلیظ دیه مخصوص جنایات عمدی نیست و شامل جنایات خطائی مانند تصادفات نیز می‌شود چون اولاً اطلاق روایت کلیب اسدی شامل هر نوع قتل و جنایت عمد و خطائی می‌شود روایت زراره تصریح به قتل خطائی دارد و این خود مؤید اطلاق در روایت کلیب اسدی است. و از طرفی عموم مستفاد از تعابیر وارده در برخی روایات دلالت بر انواع جنایت دارد چه عمد و چه خطائی.
اداره حقوقی قوه قضائیه در نظریه شماره ۶۰۳۹/۷–۲۰/۷/۱۳۷۱ در این زمینه چنین اظهار نظر کرده‌است با توجه به ماده ۲۹۹ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۷۰ اگر صدمه و فوت در ماه‌های حرام یا در حرم مکه معظمه واقع شود یک سوم از نوع دیه که محکوم علیه انتخاب کرده‌است بر آن افزوده می‌شود؛ بنابراین تغلیظ دیه ارتباطی به نوع قتل ندارد.
البته باید متذکر شد که شرط تغلیظ دیه در قتل آن است که صدمه و فوت هر دو در ماه حرام یا مکه رخ دهد اگر چه نظر برخی حقوقدان‌ها بر خلاف این می‌باشد.[۱۳]
نکته دیگر اینکه ماهیت دیه اضافی در تغلیظ باید از جنس خود دیه باشد یعنی اصل دیه و ثلث باید از یک جنس باشد.[۱۴]
به‌طور کلی آنچه از احادیث و روایات و آیات قرآنی بدست می‌آید تغلیظ دیه در ماه‌های حرام بخاطر هتک و حرمت این ماه‌ها است که نزد خداوند محترم و عزیز می‌باشند و در دوران قبل از اسلام یعنی جاهلیت نیز مورد احترام مردم بوده‌اند از این رو حرمت این ماه‌ها اختصاص به اسلام نیز ندارد و در قبل از اسلام هم این ماه‌ها از احترام برخوردار بوده‌اند. پیامبر (ص) این حرمت را امضاء کرده‌است. در مورد تغلیظ دیه جنایات و قتل در این ماه‌های حرام همه علماء اتفاق نظر دارند تا آنجا که صاحب جواهر معتقد است که هر دو قسم اجماع (محصل و منقول) در این زمینه وجود دارد و هیچ اختلاف نظری یافت نمی‌شود و حکم م ۲۹۹ قانون مجازات اسلامی از نظر مشهور فقهای امامیه پیروی کرده‌است. و به همین منظور تصادفات که شامل جنایات خطائی است از این قاعده تغلیظ دیه مستثنی نیست.[۱۵]
منابع
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۲۵۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۴۲، ص۲.
- ↑ خوئی، مبانی تکمله المنهاج، ج۲، ص۱۶۸.
- ↑ مصطفی، ابراهیم، المعجم الوسیط، ج۲، ص۶۵۹.
- ↑ کتاب مجازاتهای اسلامی، میر سعیدی، صص ۲۲–۴۶.
- ↑ آیه ۵ سوره توبه.
- ↑ آیه ۳۶ سوره توبه.
- ↑ آیه ۲۱۷ سوره بقره.
- ↑ تفسیر المیزان، آقای طباطبائی، ج۶، ص۱۴۳.
- ↑ کلینی، کافی، ج۷، ص۲۸۱–۲۸۲، رقم ۶ وشیخ حر عاملی، وسائل الشیعه (آل البیت)، ج۲۹، ص۲۰۳.
- ↑ کافی، ج۴، ص۱۴۰، رقم ۹ و وسائل الشیعه (آل البیت)، ج۱۰، ص۳۸۰.
- ↑ کافی، ج۴، ص۱۳۹، رقم ۸ و وسائل الشیعه (آل البیت)، ج۱۰، ص۳۸۰.
- ↑ زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی، ج۱، ص۱۵۳.
- ↑ اداره حقوق قوه قضائیه، نظریه شماره ۲۱۵۶/۷–۱۶/۶/۱۳۶۶.
- ↑ جواهر الکلام، ج۴۳، ص۲۶.