سن بلوغ
سن بلوغ پسر و دختر چند سال است؟
قول مشهور در میان فقهای شیعه، سن بلوغ پسر را ۱۵ سال و دختر را ۹ سال قمری می‌داند. تعین سن بلوغ، همواره موضوعی مورد مناقشه میان فقیهان و مذاهب اسلامی است و نظرات متفاوتی در این‌باره گفته شده است. از جمله اینکه برخی از فقها سن سیزده را برای دختر سن بلوغ می‌دانند و فقهای اهل سنت سن هفده و هجده سالگی را سن بلوغ دختران در نظر گرفته‌اند.
تعریف بلوغ
بلوغ آغاز مرحله‌ای طبیعی در زندگی کودک است که در آن با پیدایی و شکوفایی غریزه جنسی و پدید آمدن برخی دگرگونی‌های جسمی و روانی و رشد عقلی و ادراکی به مرتبه مردان و زنان نایل می‌شود. بلوغ در فقه و حقوق اسلامی، نقطه آغاز انجام تکالیف دینی و ورود به شمولیت مباحث حقوقی است.[۱]
اهمیت بلوغ در فقه و حقوق اسلامی به آن است که نقطه آغاز شمول تکالیف و بسیاری از حقوق و احکام شرعی نسبت به هر فرد مسلمان شمرده می‌شود، و ازین‌رو سن بلوغ را سن تکلیف نیز می‌نامند.
بلوغ در آیات قرآن
در قرآن سن خاصی به عنوان اماره و علامت بلوغ بیان نگشته است. علامه طباطبائی و غالب مفسران در تفسیر آیه ۵۷ سوره نور، بلوغ را رشد عقلانی دانسته‌اند که توأم با رسایی حالات جنسی و جسمی باشد و این که کودک بتواند حسن و قبح فعل خود را درک نماید.[۲]
بلوغ در روایات
روایاتی که از ائمه اطهار در این باب به دست ما رسیده است، چند دسته است: برخی از روایات سن را تنها علامت بلوغ دانسته‌است. پاره ای سن را به همراه قاعدگی در دختران و احتلام در پسران بیان داشته است. و دسته سوم تنها احتلام در پسران و قاعدگی در دختران را نشانه بلوغ ذکر کرده است و هیچ اشاره ای به سن ندارد.[۳]
برخی بیان داشته‌اند: هر پژوهنده‌ای که هر سه دسته از روایات را بنگرد و آیات قرآن را ملاحظه کند، نیک در می‌یابد که بلوغ به سن بستگی ندارد، زیاده براین بلوغ یک امری شرعی و دینی نیست، بلکه پدیده‌ای و جسمی و جنسی است و شارع مقدس اگر در گفتار خود علائم بلوغ را لحاظ کرده، ارشاد به حکم عقل نموده و سن را به عنوان یک قانون ثابت در امر بلوغ لحاظ نداشته است. چون پدیده بلوغ درهمه افراد در یک سن خاص به ثمر نمی‌رسد. ممکن است در دختری نه سالگی و در دیگری پانزده سالگی باشد؛ بنابراین روایاتی که سن را به‌طور مطلق شرط بلوغ دانسته، باید حمل بر روایاتی کرد که سن را مقید به رشد جنسی و عقلی دانسته است و حمل مطلق بر مقید یک قاعده عقلایی و مورد اتفاق فقهاست؛ بنابراین فتوای غالب، که نه سالگی را شرط بلوغ می‌داند، پایه محکم قرآنی و حدیثی ندارد. و در صورت شک و تردید اجرای اصل برائت وعدم تکلیف، مسئله را روشن می‌سازد.[۴] بر اساس چنین دیدگاهی سن معیار بلوغ شرعی نخواهد بود.
با این وجود فتوای غالب فقها این است که دختران در نه سالگی و پسران در پانزده سالگی پا به دایره تکلیف می‌گذارند و باید واجبات شرعی را انجام داده و خود را از محرمات پرهیز دارند؛ ولی این مسئله از دیر زمان مورد اختلاف علمای شیعه و سنت بوده است.[۵]
بلوغ پسران
براساس نظر مشهور فقهای امامی، سن بلوغ پسر پانزده سال تمام قمری است.[۶] نشانه‌های بلوغ پسران را سه چیز دانسته‌اند:
اول: روئیدن موی خشن در عانه (زیر شکم بالای عورت)؛ و موهای ریز و ضعیف اعتباری ندارد.
دوم: بیرون آمدن منی خواه در بیداری باشد یا خواب، به همخوابی باشد یا محتلم شدن یا غیر این دو.
سوم: رسیدن به سن بلوغ به معنای کامل شدن پانزده سال قمری است.[۷]
ممکن است فردی به سن بلوغ رسیده و شرعاً بالغ محسوب شود؛ ولی نشانه‌های دیگر را نداشته باشد.
سن بلوغ دختران
بنابر فتوای مشهور فقهای امامی، سن بلوغ دختر پایان نه سالگی است.[۸] احادیث بسیاری در این باره نقل شده است.[۹]
بلوغ دختر به یکی از امور زیر مشخص می‌شود: ۱. روییدن موی خشن و زبر در زیر شکم (بالای عورت). ۲. بیرون آمدن منی چه در خواب و چه در بیداری. ۳. تمام شدن ۹ سال قمری است.[۱۰]
بر این اساس با رسیدن به سن یاد شده دختر شرعاً بالغ محسوب می‌شود حتی اگر نشانه‌های دیگر بلوغ را نداشته باشد. همچنین در صورتی که پیشتر نشانه‌های دیگر بلوغ در آنان رؤیت شده باشد بالغ محسوب خواهند شد و رعایت احکام شرعی بر ایشان الزامی است.
نقد سن نه سالگی بلوغ دختران
برخی فقیهان و معدودی از محققان دینی نسبت به بلوغ دختر در نه سالگی مناقشه کرده‌اند.
در میان اقوال سن بلوغ دختران اختلافاتی وجود دارد که سن بلوغ دختر را منوط به نشانه‌هایی می‌داند که باید در دختر ظاهر شود. از نظر برخی فقها سن بلوغ دختران با نبود دو شرط دیگر، سیزده سال تمامِ قمری است. برای توجیه این فتوا علاوه بر وجوهی از قرآن و روایات، قاعده سهولت در دین به عنوان دلیل ارائه شده است.[۱۱]
برخی نیز بیان داشته‌اند: از روایات نمی‌شود فهمید که سن، یک اماره و نشانه تعبدی شرعی است. بلکه شارع امارات خارجی و طبیعی را نیز، میزان احکام خود قرار داده است. دلیل قاطع و روشنی نداریم که سن بلوغ دختران، نه سالگی است؛ زیرا روایات نه سالگی هم معارض دارند و هم در مورد تکالیف و احکام خاصی وارد شده است.[۱۲]
برخی از فقها مستندات تعیین سن نه سالگی برای دختران را نقد و رد کردند و برخی از روایات وارده را ضعیف و روایات دیگر را از دلالت مشکل می‌دانند. آنها می‌گویند این روایات نه سالگی را همراه با قابلیت ازدواج یا قاعدگی معرفی کرده‌اند. از این رو، سخن مشهور در استناد به این روایت‌ها، تمام نیست.
در نقد سن نه سالگی بلوغ دختران گفته شده است: «اگر بپذیریم که روایات نُه سالگی، بر تعیین این سن به عنوان امر تعبّدی شرعی دلالت دارند، در نهایت با موثّقه عمّار تعارض خواهند داشت و از آن رو که سنّی برای بلوغ در قرآن تعیین نشده، نمی‌توان هیچ‌کدام را مطابق قرآن دانست و از آن جهت که عموم مذاهب اهل سنّت بلوغ دختران را پانزده سالگی به بالا می‌دانند، هیچ‌کدام را نمی‌توان موافق عامه قلمداد کرد. پس، از این تعارض و برابری اگر حکم به تساقط نشود، نمی‌توان به صورت تعیینی فتوا به بلوغ سنّی دختران در نُه سالگی داد.»[۱۳]
اقوال در سن بلوغ دختر
فقهایی چون شیخ طوسی در مبسوط، ابن حمزه، ابن سعید حلّی و قطب راوندی سن نُه سالگی را برای بلوغ نپذیرفته‌اند.[۱۴] برخی هم جدای از نشانه‌ها، سن سیزده سالگی یا پانزده سالگی را سن بلوغ دختر می‌دانند.
تمام مذاهب اهل سنت و شیعه اتفاق نظر دارند در صورتی که دختر حائض شود، شرعاً بالغ محسوب می‌شود.[۱۵] یعنی حتی اگر دختری پیش از نه سالگی حائض شود بالغ محسوب خواهد شد. با این حال فقهای اهل سنت در صورت عدم تحقق نشانه‌های بلوغ رسیدن به سن خاصی را معیار بلوغ شرعی می‌دانند. بر این اساس برخی ۱۵ سال، برخی ۱۷ سال و بعضی ۱۸ سال را ملاک می‌دانند.[۱۶]
آیت‌الله صانعی سن بلوغ دختران را سیزده سالگی دانسته‌است. وی فتوای خود را به موثقه عمار، به ضمیمه آیه شش سوره نساء، آیه ۵۹ سوره نور، آیه ۳۴ سوره اسراء، حدیث رفع قلم، عدم الدلیل، استصحاب عدم بلوغ، و… استناد داده است.[۱۷] آیت الله فیاض هم سن بلوغ دختران را در صورت عدم تحقق سایر نشانه‌های بلوغ سیزده سالگی می‌داند.[۱۸]
فیض کاشانی و برخی دیگر، به منظور رفع تعارض روایات، گفته‌اند که سن بلوغ دختر در ابواب مختلف فقهی متفاوت است، مثلاً سن وجوب روزه برای او سیزده سال است. کسانی دیگر به‌طور کلی سیزده سالگی را سن بلوغ دختر می‌دانند. اصولاً سن را معیار بلوغ دختر ندانسته و تنها اَمارات طبیعی از جمله قاعدگی را ملاک آن شمرده‌اند که در برخی جاها معمولاً در نه سالگی روی می‌دهد[۱۹]
به فتوای بیشتر فقهای شیعه، سن بلوغ دختر پایان نه سالگی است.[۲۰] بنابراین، ایشان هیچ‌یک از دیدگاه‌های مطرح شده را نپذیرفته و نه سالگی دختران را یکی از نشانه‌های بلوغ شرعی می‌دانند. احادیث بسیاری برای اثبات این فتوا مطرح شده است.[۲۱]
منابع
- ↑ هاشمی، سیدرضا، «بلوغ»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ذیل مدخل.
- ↑ فاضل میبدی، محمدتقی، «بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی»، صفیر حیات، شماره ۲۶، ص۲۸.
- ↑ فاضل میبدی، محمدتقی، «بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی»، صفیر حیات، شماره ۲۶، ص۲۸.
- ↑ فاضل میبدی، محمدتقی، «بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی»، صفیر حیات، شماره ۲۶، ص۲۸.
- ↑ فاضل میبدی، محمدتقی، «بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی»، صفیر حیات، شماره ۲۶، ص۲۹.
- ↑ هاشمی، سیدرضا، «بلوغ»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ذیل مدخل.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیلة، ج۲، ص ۱۲.
- ↑ خوئی، سید ابوالقاسم، احکام شرعی بانوان، ص۴۴۸؛ مکارم شیرازی، ناصر، احکام بانوان، ص۲۰؛ منتظری، حسینعلی، رساله استفتاآت، ج۲، ص۶۶.
- ↑ هاشمی، سیدرضا، «بلوغ»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ذیل مدخل.
- ↑ فاضل لنکرانی، محمد، احکام جوانان، ص۶۰.
- ↑ «دختران با نبود سایر شرایط، در سیزده سالگی به تکلیف می‌رسند.»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله صانعی، تاریخ بازدید: ۱۷ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ مهدی مهریزی، بلوغ دختران، فصلنامه فقه، پیش‌شماره. ص۹.
- ↑ «دختران با نبود سایر شرایط، در سیزده سالگی به تکلیف می‌رسند.»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله صانعی، تاریخ بازدید: ۱۷ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ «دختران با نبود سایر شرایط، در سیزده سالگی به تکلیف می‌رسند.»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله صانعی، تاریخ بازدید: ۱۷ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ جزیری، عبدالحمان، الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، بیروت، دار الثقلین، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص ۴۱۲.
- ↑ الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ صانعی، یوسف، بلوغ دختران، (برگرفته از نظریات فقهی مرجع عالیقدر حضرت آیة الله العظمی صانعی)، فقه الثقلین، چاپ ششم، ۱۳۸۸ش، ص۵۲.
- ↑ «سن بلوغ دختران»، شبکه اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۲۰ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۷ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ هاشمی، سیدرضا، «بلوغ»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ذیل مدخل.
- ↑ خوئی، سید ابوالقاسم، احکام شرعی بانوان، ص۴۴۸؛ مکارم شیرازی، ناصر، احکام بانوان، ص۲۰؛ منتظری، حسینعلی، رساله استفتاآت، ج۲، ص۶۶.
- ↑ هاشمی، سیدرضا، «بلوغ»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ذیل مدخل.