آیات و روایات درباره حکم ارتداد

سؤال

آیات و روایاتی را که در زمینه حکم مرتد وارد شده است بیان فرمایید؟

ارتداد در لغت به معنای بازگشتن است و در اصطلاح خروج فرد مسلمان از دین اسلام و بازگشت از ایمان به کفر را گویند.

قرآن کریم، در برخی آیات به اصطلاح ارتداد اشاره فرموده است از جلمه:

۱. ﴿... وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَه وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ﴾ «ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.»

۲. ﴿یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ…﴾ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید هر کس از شما از آیین خود بازگردد (به خدا زیانی نمی‌رساند) خداوند جمعیتی را می‌آورد که آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند…»

۳. ﴿إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ﴾ «کسانی که بعد از روشن شدن هدایت برای آنها، پشت به حق کردند، شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهای طولانی فریفته است.» و همچنین سوره‌ها و آیات: آل‌عمران، ۸۶، ۹۱؛ نساء، ۱۳۷؛ و… درباره مرتد و ارتداد می‌باشد.

از آیات قرآن کریم استفاده می‌شود که مجازات مرتد به خاطر ماهیت مجرمانه عمل او و جلوگیری از پیامدهای ارتداد است؛ زیرا پذیرش دین اسلام باید براساس منطق باشد، کسی که بعد از تحقیق و پذیرش دین اسلام را رها کند و به سوی آیین‌های دیگری برود، غالباً انگیزه صحیح و درستی ندارد و بازگشت و ارتداد او به خیانت شبیه‌تر است و به تعبیر قرآن کریم شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده یا زندگی پست دنیا را بر آخرت ترجیح داده است. هرچند قرآن به صراحت حکم مرتد را نفرموده ولی این حکم از روایات استفاده می‌شود.

و از تعبیرهای قرآن درباره مرتد مثل ﴿کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ﴾ چگونه خداوند جمعیتی را هدایت می‌کند که بعد از ایمان و گواهی به حقانیت رسول و آمدن نشانه‌های روشن برای آن‌ها کافر شدند؟ و خدا جمعیت ستمکاران را هدایت نخواهد کرد!» نشان می‌دهد که این افراد از روی لجاجت، کینه‌توزی، هتک مقدسات، مقابله با اسلام و… از دین اسلام دست برمی‌دارند و مؤید آن حوادث آغاز اسلام (اهل ردّه) است که وقتی عدد مرتدین زیاد شد، آنان به قصد نابودی اسلام به مدینه حمله کرده و با مسلمانان وارد جنگ شدند. افزون بر این، اگر به افراد اجازه داده شود که هر روز مایل باشند خود را مسلمان و هر روز که مایل نباشند خود را غیرمسلمان معرفی کنند، جبهه داخلی کشور اسلامی از هم متلاشی می‌شود و دچار هرج و مرج می‌گردد.

ارتداد گاهی فردی است و از حدود زبان تجاوز نمی‌کند و بر اثر گرفتار شدن در دام شبهات می‌باشد؛ ولی بحث ما جنبه کلی دارد و احکام تابع یک فرد و دو فرد نمی‌شود، بلکه مجموعه افراد را به‌طور کلی باید در نظر گرفت از این جهت می‌توان گفت بازگشت فرد مؤمن به انکار و اعتراض (ارتداد) غالباً خالی از واکنش و تحریک بر ضد نظام اسلام نخواهد بود؛ و تحریک نیز بر ضد نظامی که با تلاش‌های زیاد پیامبر اکرم(ص) و یارانش و به قیمت خون میلیون‌ها انسان فداکار و جانباز تمام شده است. در چنین شرایطی ارتداد فرد به صورت هسته فتنه درآمده و تحریکات و واکنش‌های او منشأ جذب دشمنان و افراد ضعیف الایمان می‌شود.

دین مقدس اسلام برای جلوگیری از چنین فتنه‌هایی، دستور داده است که مرتد کشته شود تا مغرضان با دین و مکتب خدا بازی و غرض‌ورزی نکنند. البتّه میان مرتد فطری (کسی که از پدر و مادر مسلمان متولد شده و پس از قبول اسلام از اسلام برگشته است) و مرتد ملّی (کسی که پدر و مادر او به هنگام انعقاد نطفه‌اش مسلمان نبوده‌اند و او بعداً اسلام را پذیرفته و سپس از آن برگشته) و نیز بین زن مرتد و مرد مرتد فرق است، مرد اگر مرتد فطری باشد، بدون قید و شرط اعدام می‌شود ولی اگر مرتد ملی باشد، در صورت عدم توبه کشته می‌شود؛ ولی زن مرتد (چه فطری و چه ملّی) در اسلام کشته نمی‌شود، بلکه حبس می‌شود و آن هم شاید به این جهت باشد که زن هرچند انسان کاملی است؛ ولی به خاطر داشتن عواطف سرشار، زودتر تحت تأثیر قرار می‌گیرد و همان‌طور که زودتر به انحراف کشیده می‌شود، زودتر نیز به سوی حق بازمی‌گردد.

قرآن کریم در جایی دیگر می‌فرماید: ﴿... وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْ‌آخِرَه وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ؛..﴾ «ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد تمام اعمال نیک (گذشته او) در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند، و همیشه در آن خواهند بود.»

درباره ارتداد و حکم مرتد فطری روایات فراوانی نیز وارد شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱. پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: «من بدل دینه فاقتلوه؛ هر کس (مرد مسلمانی) دینش را تبدیل و تغییر داد او را بکشید.»

۲. علی بن جعفر می‌گوید: از حضرت امام موسی بن جعفر ـ علیه‌السّلام ـ درباره مرد مسلمانی که نصرانی شده بود سؤال کردم امام ـ علیه‌السّلام ـ فرمود: «یقتل و لا یستتاب…؛ چنین کسی کشته می‌شود و توبه او پذیرفته نیست».

۳. امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ می‌فرماید: «کل مسلم بین مسلمین ارتد عن الاسلام و حجد محمداً(ص) نبوته و کذبه فانّ دمه مباح لکل من سمع ذلک منه و امرأته بائنه من یوم ارتد فلا تقربه و یقسم ماله علی ورثته…؛» «هر مرد مسلمانی از میان مسلمانانی از دین اسلام برگردد و حضرت محمد و نبوت او را تکذیب کند ریختن خون او برای کسی که ارتداد او را شنیده و فهمیده مباح است و زن مرتد از روزی که مرتد شده باید از او جدا شود و به او نباید نزدیک شود و مالش نیز در میان ورثه تقسیم می‌شود…».

مطالعه بیشتر

۱. علامه طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، (بیروت، مؤسسه اعلمی) ج۲، ص۳۴۲–۳۴۷.

۲. شیخ صدوق، من لا یحضر الفقیه، (قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه)، ج۳، ص۱۵۲؛ ج۴، ص۳۳۲.

۳. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، (تهران، دارالکتب الاسلامیه) ج۲، ص۲۷۸–۲۸۱؛ ج۱۱، ص۴۱۸–۴۲۱ و ص۴۲۶–۴۲۷.

۴. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، پیام قرآن، (تهران، دارالکتب الاسلامیه)، ج۱۰، ص۲۰۳–۲۰۷.

۵. قرائتی، محسن، تفسیر نور، (قم، مؤسسه در راه حق) ج۱، ص۴۳۳.