نماز جماعت
منظور از «نماز خواندن» در قرآن چیست؟ آیا منظور از نماز، فقط شکرگذاری است یا عبادت؟ آیا به روشهای دیگر می‌توان نماز خواند؟
بررسی واژهٔ صلوه «نماز» در لغت و در اصطلاح
واژه «صلوه» در اصل به معنای «دعا کردن» می‌باشد و آیات قرآنی بهترین ادله بر این معنی است.[۱] خداوند متعال در قرآن کریم به پیامبر اسلام می‌فرماید:
﴿و صلّ علیهم ان صلاتک سکن لهم﴾[۲]برای آنها دعا کن که دعای تو مایهٔ آرامش برای آنهاست.
اما در اصطلاح، یعنی شرع اسلام، «صلوه» عبارت است از همان حرکات و سکنات معیّنی که مسلمانان در شبانه روز ۵ مرتبه آن را به جا می‌آورند و اقامهٔ نماز خوانده می‌شود؛ آغاز آن با تکبیر (الله اکبر) و پایان آن با سلام است.
بررسی واژهٔ «صلوه» در قرآن
واژهٔ «صلوه» در آیات قرآنی، بدون در نظر گرفتن مشتقّات آن، ۷۸ بار به‌کار رفته است که از مجموع این کارکردهای «صلوه»، فقط در یک مورد این لفظ در معنای لغوی خود به کار رفته است و آن آیهٔ ۱۰۳ سوره توبه است: «ای پیامبر برای آنها دعا کن به‌درستی که دعای تو آرامش برای ایشان است.»
به‌جز این یک مورد بقیهٔ کارکردهای لفظ «صلوه» در قرآن، در معنای اصطلاحی و شرعی آن مطرح شده است؛ در این آیات احکام مرتبط با نماز، اعم از وجوب اقامهٔ نماز، شرایط و واجبات نماز، چگونگی اقامهٔ نماز، قرائت و قبله و مکان نماز گزار و … تبیین شده است.
مهم‌ترین مشتقّات واژهٔ «صلوه» در قرآن کریم عبارتند از صلّ، صلوات، یصلی، صلّوا، که تقریباً ۲۰ مورد می‌باشد، به غیر از ۴ آیه‌ای که در آن این بن‌مایهٔ لغوی به معنی «دعا کردن و رحمت خداوند» استعمال شده است، بقیّه موارد در معنای شرعی و اصطلاحی «صلوه» استفاده شده‌اند.
اهمیت نماز در قرآن
آیات زیادی از قرآن بر وجوب نماز دلالت دارند، در برخی آیات امر به اقامهٔ نماز شده است، و در برخی آیات دیگر به‌طور کامل و دقیق از نماز، وجوب و چگونگی اقامهٔ آن صحبت می‌کند.
خداوند در آیهٔ ۱۰۳ سوره نسا چنین فرموده است: ﴿اِنَّ الصَّلاه کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنینَ کِتاباً مَوْقُوتاً﴾ یعنی «همانا نماز وظیفه ثابت و معینیّ برای مؤمنان است.»
کلمهٔ «الموقوت» یعنی «نماز به وقت‌های معینّی محدود شده است»، مثل نماز صبح که باید در وقت معیّن خود اقامه شود. در این آیه دو حکم مهّم حائز اهمیّت است.
الف. نماز بر هر مؤمنی فرض و واجب است.
ب. نماز از عبادت‌های مطلق نمی‌باشد که حدّ و زمان و شرایط نداشته باشد، بلکه حد و شرایط و اوقات معینّی دارد که تغییر و تبدیل در آن جایز نمی‌باشد.
اقامهٔ نماز و شکرگذاری حق‌تعالی
یکی از اسرار مهم نماز تشکر از پروردگار است، خداوند در این مورد چنین می‌فرماید:
﴿اعبدوا ربکم الذی خلقکم و الذین من قبلکم﴾[۳] یعنی «عبادت کنید خداوندی را که شما و نیاکان شما را آفرید.»
تشکّر از ولی‌نعمت یک ارزش است و نماز بهترین نوع شکرگزاری است که چگونگی انجام آن را خداوند متعال در قرآن کریم بیان فرموده است. نماز تشکری است هم عملی و هم زبانی و هم دائمی و هم سازنده.[۴]
البته خداوند نیازی به عبادت و تشکر ما ندارد ولی توجه ما به او مایهٔ عزّت و رشد ما است. همان‌گونه که خورشید نیازی به ما ندارد و این ماییم که با ساختن منازلمان به سمت خورشید، از نور و روشنایی آن بهرمند می‌شویم.
حال شکرگذاری به درگاه خداوند گاهی با زبان و گفتار است و گاهی با عمل و رفتار و نماز. اما بهترین نوع شکرگذاری طبق فرمودهٔ خداوند اقامهٔ نماز است:
﴿فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ﴾[۵] پس (بشکرانه آن) برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی ذبح کن.
در این آیه خداوند به پیامبرش می‌فرماید، به شکرانهٔ این‌که ما به تو کوثر و خیر کثیر دادیم، نماز را بر پا کن.[۶]
نتیجه‌گیری
با مباحثی که گذشت به این نتیجه می‌رسیم که نماز یک عملی است که از طرف خداوند به‌وسیلهٔ پیامبرش بر ما عرضه شده است و ما باید طبق دستور شارع به‌عنوان یک تکلیف و بدون چون و چرا به آن عمل کنیم. چون نماز عبادتی توقیفی است و ما با یقین بر این‌که اوامر الهی به سود و مصلحت انسان‌هاست، شکرگذاری خداوند بوسیلهٔ اقامهٔ نماز، یکی از مواردی است که سود آن شامل حال برپاکنندگان نماز می‌شود. پس بین این مسئله که نماز عبادتی توقیفی باشد، یعنی ما مأمور به انجام آن باشیم، یا نماز وسیله‌ای باشد برای شکر گذاری از خداوند، هیچ گونه منافاتی وجود ندارد.
مطالعه بیشتر
۱. تفسیر نمونه، آیه الله مکارم شیرازی، ذیل آیه ۱۰۳ سوره توبه.
۲. یکصد و چهارده نکته درباره نماز، محسن قرائتی
۳. تفسیر نور، محسن قرائتی، ج۹، ص۲۵۳
۴. جامع آیات و احادیث موضوعی نماز، عباس عزیزی
۵. پرتویی از اسرار نماز، محسن قرائتی
۶. ترجمه کنز العرفان فی فقه القرآن، عقیقی بخشایشی
۷. یکصد وهشتاد پرسش و پاسخ، آیه الله مکارم شیرازی