اسرائیلیات در تفسیر قرآن

سؤال

آیا اسرائیلیات در تفسیر وارد شده است؟ چرا؟

اسرائیلیات به داستان یا حادثه‌ای که از منابع یهودی و مسیحی نقل شده باشد، گفته می‌شود. بنابر روایات، ورود اسرائیلیات در تفسیر و شأن نزول قرآن، زمان پیامبر(ص) بوده است و حضرت از آن نهی کرده‌اند. گسترش اسرائیلیات در زمان خلیفه دوم دانسته شده است، چرا که از یک سو، نقل روایات پیامبر(ص) ممنوع شده بود و از طرف دیگر داستان سرایان یهودی، در میان مردم آزادانه حضور داشتند. عواملی از جمله مهاجرت یهودیان و مسیحیان به جزیرة العرب، فرهنگ بالاتر ایشان نسبت به اعراب جاهلی، وجود اشتراک متون دینی مسلمانان و یهودیان و مسیحیان و اقدامات عامدانه یهودیان برای ایجاد انحراف در قرآن، از عوامل پیدایش اسرائیلیات دانسته شده است.

وجود اسرائیلیات در تفاسیر اهل سنت، به دلیل اعتماد بیش از حد اهل سنت به روایات صحابه می‌باشد. از این رو اسرائیلیات در تفاسیر اهل سنت بیشتر از تفاسیر شیعه ورود کرده است.

تعریف

اسرائیلیات جمع اسرائیلیه و به داستان یا حادثه‌ای که از منابع یهودی و مسیحی روایت شود، اطلاق می‌گردد. این واژه دارای معنای گسترده‌ای است و مشتمل بر آنچه که دارای پیشینه‌ای از داستان‌های یهودی و مسیحی است، نیز می‌شود و اطلاق آن بر هر دو فرهنگ از باب تغلیب است.

ورود اسرائیلیات

زمان ورود اسرائیلیات در تفاسیر آن گونه که در روایات آمده است از زمان پیامبر(ص) می‌باشد و از طرف حضرت(ص) نهی شده است. گسترش این مسئله از زمان خلیفه ی دوم می‌باشد، زیرا خلیفه دوم از یک سو، صحابه را از نگارش و نقل احادیث پیامبر(ص) نهی کرد و از سوی دیگر، میدان برای عدّه‌ای از قصه‌خوانان یهودی و مسیحی بازگردید.

عوامل پیدایش اسرائیلیات

عوامل پیدایش و نفوذ اسرائیلیات و اندیشه‌های اهل کتاب و گسترش آن به ویژه یهودیان در میان جمعیّت مسلمین و فرهنگ آنان را می‌توان موارد زیر دانست:

• کوچ یهود و نصاری به سوی جزیرة العرب و هم جواری مسلمانان با آنان در مدینه.
• هیبت علمی و دینی یهود و نصاری که پشتوانه فرهنگی آنان به حساب می‌آمد سبب شد، تا اعراب جاهلی که از آن پشتوانه بی‌بهره بودند، آنان را برتر از خود بپندارند. آگاهی‌های وسیع یهود و نصار از تاریخ و دانستن داستان‌های شگفت‌انگیز، عامل مهمی در برتری آنان بر اعراب جاهلی بوده است.
• وجود مشترکات متون دینی یهود با قرآن، زمینه بهره‌گیری مسلمین را فراهم می‌ساخت. قرآن همانند تورات، بسیاری از قضایا و تاریخ پیامبران و امّت‌های پیشین را بیان نموده است. هم‌چنان‌که موارد مشابه بین قرآن و انجیل به ویژه درباره حضرت عیسی(ع) وجود دارد. چون شیوه قرآن کریم در نقل داستان‌ها بر این است که به گزیده‌ای از داستان بسنده می‌کند، برخی از مفسّران برای این‌که داستانی کامل و جامع را ذکر کنند، روایات غیر مفید را نیز به عنوان شأن نزول به آیات قرآن ضمیمه کردند.
• ناتوانی خلفا در پاسخ‌گوئی به مسائل دینی مردم، آزادی عمل قصه‌خوانان اهل کتاب و تشویق آنان از سوی دولت مردان، کنار ماندن امیر المؤمنین(ع) از حکومت، زمینه لازم را برای فعالیت افرادی چون کعب الاحبار، با دانسته‌های خرافی خود فراهم آورد
• یهودیان قبل از ظهور اسلام در شهر مدینه از موقعیّت اجتماعی و اقتصادی برخوردار بودند. پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، یهودیان احساس خطر جدّی کردند، برای رسیدن به هدف‌های خود به نیرنگ و فریب متوسل شده و در ظاهر به آیین اسلام روی آوردند. قرآن کریم قوم یهود را سرسخت‌ترین دشمن مسلمانان معرفی کرده، اهل ایمان را نسبت به نیرنگ‌ها و نقشه‌های شوم آنان هشدار می‌دهد. ﴿لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَه لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا؛ بطور مسلّم، دشمنترین مردم نسبت به مؤمنان را، یهود و مشرکان خواهی یافت﴾(مائده:۸۲)

نفوذ اسرائیلیات در کتب تفسیر

میزان اثرپذیری تفاسیر اهل سنت به دلیل اعتماد بیش‌تر آنان به صحابه، به مراتب بیش‌تر از تفاسیر شیعه است. تفسیر اهل سنّت، از گفته‌های عالمان یهودی و مسیحی تازه مسلمان، هم‌چون عبدالله بن سلام، کعب الاحبار، وهب بن منبّه، تمیم‌داری و ابن جریح نوشته شده است. در مقابل شیعه، با تمسک به اهل بیت(ع)، در برابر این موارد ایستادگی کرد. مانند روایتی که امیرالمؤمنین(ع) در برخورد با قصه‌خوانان در مورد حضرت داود(ع) فرمود: کسی که داستان حضرت داود(ع) را به شیوه داستان سرایان روایت کند، صد و شصت تازیانه بر او می‌نوازم و این مقدار، حدّ دروغ بستن بر پیامبران است.

با مطالعه دقیق در اسناد روایات تفسیری و نمونه‌هایی از اسرائیلیات ارائه شده، معلوم می‌شود، که در تمامی کتب، رد پای برخی از دانش‌مندان اهل کتاب یا متأثر از آنان دیده می‌شود.

مطالعه بیشتر

• التفسیر و المفسرون، محمدحسین ذهبی، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۸۱ ق، ۱۹۶۱ میلادی.
• پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، دکتر محمد تقی دیّاری، دفتر پژوهشی و نشر سهروردی.